Detail Moskou (ca. 1965)

Zoals eerder opgemerkt, is niet bekend in welk jaar Willem van Genk voor het eerst de USSR bezocht – waarschijnlijk in de periode 1964-1967. Een mogelijke route staat afgebeeld op de ets Silja-Line (1967): met de boot vanuit STOCKHOLM via MARIEHAMN (op de ÅLANDSEILANDEN, schrijft Van Genk er ter verklaring bij) naar TURKU en/of HELSINKI en daarvandaan verder naar LENINGRAD. [1] Zijn vroege Moskou-tekeningen, en ook schilderijen als Metrostation Moskou, 1 mei Parade en Smolny Kathedraal, alle uit 1964, baseerde hij niet op eigen waarneming. Anders lijkt dat te zijn met de collages Moskou, 50 jaar Sovjet-Unie, Minsk-Mosca en Vervoer USSR, die de Sovjet-Unie voorstellen als het beloofde land en min of meer in het verlengde daarvan een schier eindeloze opsomming geven van gebouwen, landschappen en vervoermiddelen.

Wat dat laatste betreft raakte Van Genk in de Sovjet-steden, en vooral in Moskou, niet uitgekeken. Auto’s, bussen en trams waren niet nieuw voor hem, en ook metro’s en trolleybussen had hij al eerder gezien – die laatste zelfs in eigen land, zij het in beperkte mate. Ten tijde van zijn eerste USSR-reis had alleen Arnhem nog een trolley-netwerk; die in Nijmegen en Groningen waren al verdwenen en had hij mogelijk nooit met eigen ogen gezien. [2] In Moskou reed de trolleybus vanaf 1933, al verliep de introductie aanvankelijk ‘niet zonder slag of stoot: Stalin was een fel tegenstander. Hij was bang dat ze om zouden vallen, en niets kon hem van gedachten doen veranderen.’ [3]

Tijdens de Tweede Wereldoorlog maakte de trolleybus zijn definitieve opmars in de USSR: ‘Doordat steden een enorme groei doormaakten, Moskou in het bijzonder, steeg ook de vraag naar nieuwe transportmiddelen. Maar het aanleggen van tramlijnen was te duur en de meeste bussen werden gebruikt op het front. De bussen die overgebleven waren stonden veelal stil vanwege een tekort aan benzine. De trolleybus bood uitkomst: hiervoor was noch benzine noch een trambaan vereist.’ [4] Het netwerk ontwikkelde zich tot een van de grootste ter wereld, met 95 routes en 25.000 reizigers per dag. In 2020 werd het vervoermiddel afgeschaft.

Zonder titel (trolleybus) | ca. 1985-1995 | gemengde techniek | 81 x 35 x 20 cm| Galerie Arte Magica, Haarlem

Begin 2016 verscheen op de website van galerie Arte Magica in Haarlem een foto van een bus-assemblage van Willem van Genk. Navraag leerde dat de bus te koop was en te bezichtigen bij de eigenaar. De prijs lag ‘rond de 40.000 euro’ en was ‘gebaseerd op een taxatie van Christies New York alwaar het in januari 2017 zal worden geveild op de Art Brut Auction.’ [5] De foto op de website van de galerie liet zien dat het om een binnen het oeuvre van Van Genk atypische trolleybus ging, met vrijwel geen zichtbare reclame (ook niet voor Ratelband Hap-Hoek of Pattisérie-Bonbonnerie Léon) en zonder aanwijzingen dat gebruik was gemaakt van een bouwplaat of koekjesdoos. Mogelijk ging het om een losgeraakt exemplaar van de installatie Busstation Arnhem, al was het ontbreken van enige verwijzing naar Arnhem in dat geval merkwaardig.

De bus dook weer op in 2019, tijdens de tentoonstelling Woest in het Outsider Art Museum in Amsterdam, en was dus kennelijk niet verkocht op de veiling in New York. Het werk was in principe weer te koop via Arte Magica, zij het dat het OAM serieuze koopinteresse had en daartoe contact had gelegd met onder andere het Mondriaan Fonds om de financiering rond te krijgen. ‘Het OAM heeft het eerste recht van aankoop, maar met de ontbindende voorwaarde dat, indien een serieuze verzamelaar het werk van Willem van Genk wil kopen, dit zal worden gemeld bij het OAM. Als het museum dan op korte termijn geen concreet zicht heeft op de financiering, vervalt de afspraak met het OAM en is het werk te koop.’ [6]

Negen maanden later was de bus verdwenen uit de tentoonstelling en weer terug bij de eigenaar. ‘Het OAM is er niet in geslaagd om voldoende fondsen bij elkaar te krijgen voor de aankoop van de trolleybus. Het was […] de bedoeling dat de tentoonstelling ook in Lausanne te zien zou zijn. De […] trolleybus zou daar echter niet naartoe gaan, aangezien het museum al een aantal trolleybussen in de collectie heeft.’ [7] Voor de voorgenomen expositie in Sint Petersburg was de bus aanvankelijk wél ingecalculeerd, maar daar moesten (in juni 2020) nog afspraken over worden gemaakt met de eigenaar. Galerie Hamer bleek de bus ooit te hebben verkocht aan de Vlaardingse verzamelaar Joop Groen. De vraagprijs was begin 2021 gezakt naar 35.000 euro.

Twee bus-assemblages van Willem van Genk tijdens de tentoonstelling Woest. De onderste assemblage is de Russische trolleybus van galerie Arte Magica (foto’s: Jack van der Weide)

‘De trolleybussen van Van Genk uit de jaren tachtig zijn ontegenzeggelijk Arnhems’, schreef ik eerder, maar de bus van Arte Magica lijkt die uitspraak te logenstraffen. De galerie zelf omschrijft de assemblage als ‘een relatief grote Russische (Moskou) bus (ongeveer 81 x 35 x 20 cm) zonder reclame.’ Die laatste toevoeging is onjuist: op het dak van de bus is een deel uit een verpakking geplakt voor бисквити КАМЧИА, kennelijk een koekjesmerk (‘biskviti Kamchia’). De Kamchia is een 191 kilometer lange rivier in het oosten van Bulgarije; het gelijknamige koekjesmerk is als zodanig in 2021 niet meer via internet te vinden. Op de voorkant van de bus is onder meer МОСКъ te lezen.

Van Genk lijkt met de assemblage een model te hebben gemaakt van een trolleybus van het model MTB-82, waarbij de letters MTB staan voor Moskou Trolley Bus en het getal 82 voor het bedrijf Sawod Nr. 82, dat de bus ontwikkelde. Tussen 1945 en 1975 reden er zo’n 5000 bussen van dit model in een aantal steden in de Sovjet-Unie en ook in enkele Oost-Europese landen. In het tweedimensionale werk van Van Genk is de bus onder meer te zien op de collages Vervoer USSR en Moskou, en prominent op de ets Minsk.  

Omdat de Russische trolleybus tijdens Woest tentoongesteld was naast andere bus-assemblages, waren de verschillen en overeenkomsten goed te zien. In het algemeen bleken de individuele bussen significant groter te zijn dan die in de installatie Busstation Arnhem, wat de hypothese van Ans van Berkum ondergraaft als zouden de individuele bussen ‘een onderdeel vormen van de grote installatie Trolleybusstation Arnhem, die in zijn flat aan de Harmelenstraat in Den Haag in de woonkamer was opgesteld. Ook al zijn veel bussen daarvan losgemaakt en als enkelvoudige stukken verkocht en verspreid, ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat ze tot dat grote, finale werk behoren’. [8] De Russische bus van Arte Magica lijkt definitief een streep door die interpretatie te halen. [9]

---

NOTEN

[1] In 1993 maakt Van Genk een min of meer omgekeerde reis, opnieuw voor een deel per boot: ‘We gaan naar een reisbureau in Amsterdam waar hij ingewikkelde wensen op tafel legt, een reis via Warschau, Moskou en Leningrad naar Helsinki, Stockholm en Göteborg. Zo nodig corrigeert hij de reisagent die moeite heeft met een bootverbinding.’ (Van der Endt, Kroniek van een samenwerking, p. 93)

[2] Er bestaat een tekening door Van Genk van Groningen waarop een trolleybus te zien is. Het valt echter te betwijfelen of de scène op eigen waarneming berust.

[3] “De Moskouse Trolleybus: nostalgisch symbool van vervlogen tijdenDe Moskouse Trolleybus: nostalgisch symbool van vervlogen tijden” (geraadpleegd 16 februari 2021)

[4] Ibid.

[5] E-mail van Rob van der Elst aan Jack van der Weide, 1 februari 2016.

[6] Idem, 24 oktober 2019.

[7] Idem, 3 juni 2020.

[8] Van Berkum, “Een vogel boven de stad”, p. 58.

[9] De titel van deze tekst is ontleend aan een fragment uit een brief van Willem van Genk aan de Brusselse galeriehoudster Françoise Henrion uit 1988.