Stichting Willem van Genk

Veiling (2)

/ Jack van der Weide / Een reactie plaatsen

Colonnade | 1967 | ets (5) | 32 x 24,5 cm

In april 2024 werd bij het Venduehuis der Notarissen in Den Haag een veiling gehouden met onder meer twee etsen van Willem van Genk. Ik schreef daar toen over: “Het kwam zelden voor dat werken van Willem van Genk op een veiling werden verkocht, de vorige keer kon ik mij niet herinneren. Ik lichtte enkele personen in, onder wie twee familieleden van Willem van Genk, diens voormalige galeriehouder Nico van der Endt, voorzitter Hans Looijen van de Stichting Willem van Genk en natuurlijk verzamelaar X, steun en toeverlaat bij mijn onderzoek naar Van Genk en net als ik geïnteresseerd in alle grote en kleine details over de Haagse kunstenaar.” Ik was derhalve stomverbaasd toen ik eind mei opnieuw een veiling met twee etsen van Willem van Genk zag aangekondigd, dit keer bij Zwiggelaar Auctions in Amsterdam.1

X en ik hadden bij de veiling uit 2024 achter het net gevist, dus we besloten het dit keer stil te houden. Daarbij was Nico van der Endt inmiddels overleden en was de situatie rond het bestuur van de Stichting Willem van Genk al maanden onduidelijk. De enig die iets te horen kreeg was de voormalige consigliere van Don Nico, tijdens een lunch in diens woonplaats Antwerpen. Achteraf liet hij weten dat Zwiggelaar, een veilinghuis dat gespecialiseerd is in boeken, tijdschriften, strips en curiosa, geen gebruik maakt van de website artprice.com en dat de etsen van Van Genk dus in ieder geval daar al niet te vinden waren. Een kleine opsteker. Een andere opsteker voor X was dat de ets die hij op het oog had, Silja Line #4/5 (WVG-0064), ook bij de veiling in 2024 was aangeboden. Dat gold niet voor de ets die ik zelf wilde hebben, Colonnade #3/5 (WVG-0065). Merkwaardig genoeg waren het dus de etsen met de kleinste oplage (van de vier etsen van Van Genk die in omloop waren) die zouden worden geveild: van elk bestonden slechts vijf exemplaren.

Waar kwamen de (niet ingelijste dus waarschijnlijk in een map bewaarde) etsen vandaan en hoe waren ze bij Zwiggelaar beland? De nummers boden geen uitkomst, ze ontbraken in het overzicht dat ik had van de mij bekende eigenaars. De woordvoerder van Zwiggelaar wist te melden dat de etsen afkomstig waren uit de verzameling van een overleden Amsterdamse collectioneur, wiens herenhuis vol had gehangen met kunst en wiens familie verwant was aan de schilder Reitsma. Veel werk was naar andere veilinghuizen gegaan, voor de verkoop van de grafiek was Zwiggelaar benaderd. De nummers kwamen niet voor in de administratie die Nico van der Endt van de door hem verhandelde etsen had bijgehouden, zij het dat hij niet altijd alle gegevens had genoteerd.

Website Zwiggelaar, kavel 1469

Op woensdag 18 juni was het deel van de veiling met de twee etsen aan de beurt. De veiling werd gehouden in de Burcht van Berlage aan de Henri Polaklaan in Amsterdam, waar eerder ook de kijkdagen waren geweest. Verzamelaar X en schrijver dezes waren beide om 19:00 uur aanwezig, om de sfeer te proeven en uiteraard in de hoop dat we dit keer wél de aangeboden etsen zouden verwerven. Er waren weinig fysieke bieders, de meeste geïnteresseerden hadden ervoor gekozen om de veiling online te volgen, via Invaluable.com of Drouot.com. Kavel 1468 (Colonnade) begon op €1.000 en ging uiteindelijk voor €1.200 weg. Kavel 1469 (Silja Line) begon eveneens op €1.000 en eindigde op €1.800.2 Uiteraard verlieten we het pand zeer tevreden, to put it mildly. Het rondedansje volgde pas buiten.

NOTEN

  1. Zie de website van Zwiggelaar, Auction 33: Session I – V. ↩︎
  2. Het volgrecht ( ‘Artworks by living artists and artists who died no longer than 70 years ago that are sold with a hammer price of 2500 euros or higher, will be charged with an extra 4% (‘Droit de Suite’, ‘Wet Volgrecht’, ‘Resale Right Law’) over the hammerprice and buyer’s premium.’) was dus niet van toepassing. ↩︎

Rechtszaak

/ Jack van der Weide / 1 reactie

Willemsplein, Arnhem | ca. 1950 | gemengde techniek op papier

Wat voorafging: in juni 2021 zag ik op de website van de kunstbeurs Art Paris 2021 een tekening van Willem van Genk staan, afkomstig van galerie Ritsch-Fisch uit Straatsburg. Naar bleek had Ritsch-Fisch in totaal vijf tekeningen van Van Genk in de verkoop, voor prijzen tussen de 6.500 en 19.500 euro. De tekeningen leken afkomstig te zijn uit de collectie van de Stichting Willem van Genk, maar onduidelijk was hoe ze in Straatsburg terecht waren gekomen. In maart 2023 bood de galerie opnieuw tekeningen van Van Genk aan; dit keer waren het er zeven, met een vraagprijs van € 17.000 per stuk. Met enige moeite kwam ik de oorsprong van de tekeningen te weten: ze waren afkomstig van Ans van Berkum, voormalig voorzitter van de Stichting Willem van Genk.

Op 14 september 2023 publiceerde dagblad NRC een uitgebreid artikel over de zaak rond de tekeningen: “Stichting beticht museumdirecteur van frauduleuze verkoop”. Journalist Arjen Ribbens had zich in de materie verdiept en had gesproken met aan aantal betrokkenen, onder wie Ans van Berkum, Nico van der Endt en Hans Looijen, de opvolger van Van Berkum als voorzitter van de Stichting Willem van Genk. Van Berkum gaf toe dat ze de tekeningen in 1998 had meegenomen tijdens de ontruiming van het appartement van Van Genk, zij het “te goeder trouw” omdat de werken in tijdschriften verborgen zaten. Pas jaren later zou ze het materiaal hebben ontdekt. Ze was tekeningen gaan verkopen om rechtszaken tegen Museum van de Geest te bekostigen en voor de kosten van haar dissertatie over de kunstenaar.1

NRC (voorkant Cultureel Supplement), 14 september 2023

Aan het einde van het NRC-artikel zei Stichtingsvoorzitter Hans Looijen dat hij juridische stappen zou gaan onderzoeken. Op 31 januari 2024 diende in de rechtbank in Lelystad een kortgeding over de kwestie, aangespannen door de Stichting Willem van Genk tegen Ans van Berkum. ‘De messen zijn duidelijk geslepen tijdens een kortgeding in de rechtbank in Lelystad. “Ik beschouw jou als mijn vijand”, zegt Van Berkum tegen de voorzitter van de stichting die haar heeft gedagvaard.’2 Advocaat Frits Huizinga eist namens de Stichting dat Van Berkum aangeeft om welke werken het gaat, wat ze heeft verkocht en wat ze heeft verdiend met de verkoop tot dusver: ‘De Stichting heeft een spoedeisend belang dat zij een volledige opgave ontvangt van hetgeen door Van Berkum is aangetroffen en de afgifte hiervan zodat de [tekeningen kunnen] worden veilig gesteld.’3

Van Berkums claim als zou zij de tekeningen hebben verworven door verjaring, is een punt dat door Huizinga wordt betwist. Van Berkum had aangegeven dat zij de tekeningen voor het eerst in 2006 had aangetroffen. ‘Zij heeft hiervan geen melding gemaakt terwijl zij nota bene voorzitter was van de Stichting en wist dat de Stichting is opgericht om het volledige werk van Van Genk te beheren overeenkomstig zijn wens en geen stukken zouden worden verkocht. Van Berkum had de [tekeningen] slechts in beheer en niet in bezit. Voor zover er sprake zou zijn van bezit is Van Berkum bezitter te kwader trouw.’4 Van Berkums advocaat Peter de Booij vindt dit allemaal onjuist en zegt dat zijn cliënt geen enkele verantwoording hoeft af te leggen. Daarbij kan ze volgens hem, omdat ze door de kwestie in opspraak is geraakt, niet meer promoveren met een dissertatie over Van Genk.

Twee weken later volgt de uitspraak van de rechter.5 Deze oordeelt dat er inderdaad sprake is van spoedeisend belang. Van Berkum hoeft echter niet aan te geven om welke werken het gaat, wat ze heeft verkocht en wat ze heeft verdiend met de verkoop tot dan toe. Wel verbiedt de rechter haar ‘om de stukken die zij in juli 1998 bij de ontruiming van het appartement aan de [Harmelenstraat 28] in [Den Haag] waar [Willem van Genk] woonde heeft meegenomen te koop aan te bieden of aan derden over te dragen, totdat in een bodemprocedure onherroepelijk is beslist wie hiervan eigenaar is’.6 De proceskosten dienen tussen beide partijen te worden verdeeld.

Er volgt derhalve een bodemprocedure om te bepalen wie de eigenaar van de tekeningen is. In januari 2025 krijg ik een mail van iemand die in het Musée d’Arts brut, singulier & autres in Montpellier heeft bezocht, met enkele foto’s van de twee werken van Willem van Genk die hij daar heeft gezien. Het ene werk is de ets Minsk 8/13 (WVG-0062), waarvan bekend is dat het museum deze bezit.7 Het andere werk is een tekening, door het museum aangeduid als Tramway en gedateerd 1945. Het betreft WVG-1010, Tramhalte, Amsterdam (zie hier), een van de tekeningen die Ans van Berkum zich had toegeëigend. Volgens de toelichting is de tekening afkomstig uit een ‘collection privée’. Op mijn vragen over het werk, via mail en via het contactformulier van het museum, wordt niet gereageerd. Daarmee blijft onduidelijk of de tekening rechtstreeks van Van Berkum of uit een andere collectie afkomstig is.

Tramhalte, Amsterdam (WVG-1010) in het Musée d’Arts brut, singulier & autres in Monpellier

Eind maart word ik gewezen op een filmpje dat te zien is op YouTube: ‘Het gaat om de achtergrond!’ Het betreft een filmpje van Stadsarchief Almere over “vormgevers van Almere”, waarin Ans van Berkum wordt geïnterviewd. Achter Van Berkum, die vermoedelijk in haar eigen woning staat, is een aantal kunstwerken te zien. Daaronder twee tekeningen van Willem van Genk, Velperplein, Arnhem (WVG-1071) en Willemplein, Arnhem (WVG-1075). Het betreft twee van de tekeningen die de inzet zijn van de genoemde bodemprocedure.

Ans van Berkum in haar interieur. Linksboven Willemsplein, Arnhem (WVG-1075), daaronder Velperplein, Arnhem (WVG-1071).

De bodemprocedure over het eigenaarschap van de tekeningen loopt nog steeds. Wie de uitkomst niet meer mee zal maken is Nico van der Endt, die op 19 januari overleed. Arjen Ribbens noemde hem in zijn necrologie voor NRC terecht ‘de grand old man van de outsiderkunst in Nederland’.8 Van der Endt vertegenwoordigde Van Genks zakelijke belangen vanaf 1976 tot diens dood, raakte met de kunstenaar bevriend en publiceerde in 2014 een boek over zijn protegé. Wat hij nog wel mee mocht maken was de publicatie van de biografie over Van Genk, De eenheid van het spinnenweb, in september 2024. Ook Van der Endt had de Stichting Willem van Genk geadviseerd om de werken die in handen waren van Van Berkum met een rechtszaak op te eisen. ‘Het kunsthistorisch belang van de tekeningen is groot, zegt hij. “Als ze eenmaal in het particuliere circuit zijn beland duiken ze nooit meer op.”’9

NOTEN

  1. Zie hier en hier. De twee vorige posts over deze kwestie hadden als titel “Straatsburg” en “Straatsburg (2)”. Voor deze post kwam “Straatsburg (3)” als titel niet in aanmerking, omdat het inmiddels niet meer om galerie Ritsch-Fisch draait. ↩︎
  2. Begin van een verslag van de rechtszaak in dagblad De Stentor (hier). Het artikel werd overgenomen in Tubantia en AD. ↩︎
  3. Pleitnota Frits Huizinga. ↩︎
  4. Ibidem. ↩︎
  5. Opnieuw verscheen er een verslag in De Stentor, “Ans mag ‘afvalberg’ van overleden schilder voorlopig niet verkopen: ‘Meer bewijs nodig’”. ↩︎
  6. Citaat uit de uitspraak op rechtbank.nl. ↩︎
  7. Het museum kocht de ets in 2018 via Galerie Hamer voor € 10.000. De ets was waarschijnlijk bij Hamer beland via Kunstuitleen Heden in Den Haag. ↩︎
  8. Arjen Ribbens, “Galeriehouder Nico van der Endt (83) maakte zich een halve eeuw lang sterk voor de outsiderkunst”, in: NRC, 24 januari 2025. ↩︎
  9. Arjen Ribbens, “Stichting beticht museumdirecteur van frauduleuze verkoop”, in: NRC, 14 september 2023. ↩︎

Aanzet tot een catalogue raisonné (14)

/ Jack van der Weide / 4 reacties

Dit is het veertiende deel van een aanzet tot een catalogue raisonné van het oeuvre van Willem van Genk.

Trompetsteeg, Arnhem (WVG-1014)

Waar ik me de vorige keer concentreerde op de tentoonstelling Essenties 1 bij museum Het Dolhuys in Haarlem (zomer 2015), wil ik nu kijken naar Woest in het Outsider Art Museum in Amsterdam, van 19 september 2019 tot 3 januari 2021. Hier waren tientallen vroege tekeningen van Willem van Genk te zien, die ik op deze plaats en in de volgende posts zal proberen te inventariseren.

WVG-1011

Velperplein, Arnhem | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 23 x 36 cm

Eén van de vele tekeningen van Arnhem die Willem van Genk in deze periode maakte. Het Velperplein is daarbij vaak het onderwerp, ook omdat hij er vanuit warenhuis V&D een goed uitzicht op had. Links de Sint Martinuskerk, rechts concertgebouw Musis Sacum, in de verte de Steenstraat. Aan de trams is te zien dat het om een situatie vóór of tijdens de Tweede Wereldoorlog gaat.

WVG-1012

Trompetsteeg, Arnhem | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 33 x 14 cm

Een tekening die vergelijkbaar is met WVG-1014: een blik op de toren van de Arnhemse Eusebiuskerk vanuit de vooroorlogse Trompetsteeg. Zoals ik eerder schreef was dit een perspectief dat vele kunstenaars inspireerde en dat ook bij Van Genk meerdere malen terugkeert, zoals op Geldersche tramwegen (WVG-0114). Een grote tekening van de Trompetsteeg door Van Genk is aanwezig bij Museum Dr. Guislain.

Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 3 oktober 2019. V.l.n.r. WVG-1011, WVG-1012, WVG-1013.

WVG-1013

Stadhuis, Rotterdam | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | 34 x 22,5 cm | particuliere collectie

De tekening werd in 2021 aangeboden en verkocht door galerie J-P Ritsch-Fisch (‘Sans titre, circa 1945′) en was in het najaar van 2022 te zien tijdens de tentoonstelling Willem van Genk was here bij Galerie Weisbard in Rotterdam.

WVG-1014

Trompetsteeg, Arnhem | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | 33 x 20,5 cm

Zie ook WVG-1012. De tekening werd in 2023 aangeboden door galerie J-P Ritsch-Fisch (‘Sans titre, circa 1950’).

WVG-1015

Bussen, Arnhem | ca. 1945 | gemengde techniek op papier | ca. 23,5 x 30,5 cm

Opnieuw een afbeelding van Arnhem, niet met trams of trolleybussen maar met autobussen. In de eerste jaren na de Tweede Wereldoorlog werden in Arnhem nood- en schoolbussen ingezet voor het openbaar vervoer. Mogelijk is deze situatie hier weergegeven, ergens op het traject van lijn 1 tussen Oosterbeek en het centraal station.1

Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 3 oktober 2019. V.l.n.r. WVG-1014, WVG-1015, WVG-1016.

WVG-1016

Vaarwel tram, Amsterdam | ca. 1957 | gemengde techniek op papier | ca. 21,5 x 18,5 cm

De laatste rit(ten) van de Blauwe Tram is een belangrijk beeldmotief binnen het oeuvre van Willem van Genk; zie hier. Zoals ik eerder schreef wordt daarbij de fascinatie voor vervoersmiddelen gecombineerd met het thema van afscheid en verval. Op deze tekening gaat het om de afscheidsrit op het traject Amsterdam – Zandvoort, op 31 augustus 1957. Te zien is een niet geheel kloppende weergave van de Westerkerk, met op de toren de drie Andreaskruisen die het wapen van Amsterdam vormen.

WVG-1017

Bomenlaan | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 20,5 x 32,5 cm

De tekening vertoont overeenkomsten met WVG-1019 (hieronder), WVG-1004 en WVG-0110 (Bomenlaan). Mogelijk is dezelfde weg afgebeeld als op WVG-1004, met links een tramspoor.

WVG-1018

Grote Markt, Arnhem | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | 24 x 35 cm

Op de achtergrond de Sint-Eusebiuskerk. De kiosk-achtige constructie die uittorent boven de marktkramen, lijkt niet historisch.

De tekening werd in 2023 aangeboden door galerie J-P Ritsch-Fisch.

Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 3 oktober 2019. Links WVG-1017, midden boven WVG-1018, midden onder WVG-1019, rechts WVG-1020.

WVG-1019

Bomenlaan | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 23 x 34 cm

Opnieuw een tekening van een bomenlaan (cf. WVG-1017), met twee bussen of trams die elkaar passeren. Meer nog dan bij WVG-1017 heeft Van Genk voor de kruinen van de bomen voornamelijk waterverf gebruikt. Het liggende formaat van de tekening is bij dit onderwerp een uitzondering.

WVG-1020

Dorpsstraat, Harreveld | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 12 x 28 cm

Rechts de dorpskern van Harreveld, links het gebouw van het internaat waar Willem van Genk in 1939 enkele maanden verbleef. Het getekende deel van dit werk is uitgeknipt en op een ander stuk papier bevestigd, dat bewerkt is met blauw potlood.

Ans van Berkum mailde mij een foto van de tekening op 5 oktober 2018. De tekst op de achterkant: ‘Gemeente Lichtenvoorde; dorpstraat te Harreveld (Gld) | (Roomsche nederzetting) †’.

NOTEN

  1. Zie voor meer details de pagina Autobussen Arnhem op de site van de Nederlandse Trolleybus Vereniging (geraadpleegd 15 november 2023). ↩︎

Straatsburg (2)

/ Jack van der Weide / 5 reacties

Dit is het tweede deel van een tekst over tekeningen van Willem van Genk die recentelijk te koop werden aangeboden. Het eerste deel is hier te vinden.

Pagina uit de catalogus Architectures (2023) van galerie J-P Ritsch-Fisch

Op zondag 12 maart 2023 zie ik op de website van Art Paris 2023 dat er tijdens die beurs wederom werken van Willem van Genk zullen worden aangeboden door Galerie J-P Ritsch-Fisch uit Straatsburg. Ik stuur een mailtje aan de galerie met de vraag of dit nieuwe werken zijn. Het antwoord, op maandag 13 maart: ‘I will indeed have new works by Willem Van Genk that should be presented at Art Paris.’ De mail is ondertekend met ‘Richard Solti, owner’ – naar ik later hoorde is deze Solti (een voormalig militair en maatschappelijk werker) sinds september 2022 de nieuwe eigenaar van de galerie. Ik antwoord hem dat ik helaas niet naar Art Paris kan komen, maar dat ik erg geïnteresseerd ben in de werken en daarom graag meer informatie ontvang. Er volgt geen reactie. Ik licht verzamelaar X in, die eveneens een mailtje stuurt om blijk te geven van zijn interesse maar evenmin een reactie ontvangt.

Op donderdag 30 maart bezoekt verzamelaar X de kunstbeurs in Parijs en stelt hij vast dat er zeven tekeningen van Willem van Genk worden aangeboden, voor een prijs van € 17.000 per stuk. Hij stuurt mij foto’s; vijf van de tekeningen ken ik. Solti geeft desgevraagd aan X aan dat het werk afkomstig is van familie van de kunstenaar. De tekeningen:

  1. Parklandschap met brug | twee delen, ca. 23 x 35 cm en ca. 20 x 9 cm
  2. Velperplein, Arnhem | 23 x 35 cm
  3. Trompetsteeg, Arnhem | 33 x 20,5 cm
  4. Hotel Oranje Nassau, Arnhem | 24 x 36 cm
  5. Markt, Arnhem | 24 x 36 cm
  6. Twee zijden | 23 x 35 cm
    • a. Willemsplein, Arnhem
    • b. Willemsplein, Arnhem
  7. Twee zijden | ca. 23 x 35 cm
    • a. Doetinchemmer straatweg
    • b. Sint Walburgiskerk, Zutphen

Nummers 1, 2, 3, 5 en 6a waren eerder te zien tijdens de tentoonstelling Woest.

Art Paris 2023 (30 maart 2023), een van de tekeningen van Willem van Genk die worden verkocht door galerie J-P Ritsch-Fisch: nummer 1, Parklandschap met brug (twee delen). Links daarachter de voorkant van tekening nummer 7, Doetinchemmer straatweg

Op 6 april 2023 beantwoordt Solti alsnog mijn eerdere mail en laat hij weten geen werken van Van Genk meer te koop te hebben, daarmee suggererend dat hij alles heeft verkocht. Enkele weken later blijkt galerie J-P Ritsch-Fisch op haar website de pagina ‘Willem van Genk’ nieuw leven te hebben ingeblazen, met afbeeldingen van vijf van de tekeningen die te zien waren tijdens Art Paris 2023. Er staat ook een korte, deels foutieve biografische tekst op de pagina. Die tekst is overgenomen in (of uit) de catalogus bij een tentoonstelling Art Brut van Musée Würth – niet ver van Straatsburg – waar enkele werken van Willem van Genk te zien zijn, deels uit de collectie van Antoine de Galbert uit Parijs.

Musée Würth, Art Brüt (16 mei 2023). Van links naar rechts Panorama Moskou (WVG-0016), Arnhem (WVG-0019) en Collage 2000 Beljon Inc. (WVG-0076)

Ik vraag aan een vriend (CB) om bij Solti te informeren naar werk van Van Genk: Solti kent mijn naam en is mogelijk op zijn hoede als ik zelf iets vraag. Op 9 mei stuurt hij aan CB, die zich heeft voorgedaan als een verzamelaar van outsider art, een catalogus van een binnenkort te openen tentoonstelling in zijn galerie. De catalogus (Architectures, van 17 mei tot 24 juni 2023) bevat afbeeldingen van vijf van de zeven tekeningen die eerder tijdens Art Paris 2023 werden aangeboden (nummers 2 t/m 6). CB stuurt op mijn verzoek een mail aan Solti waarin hij naar de prijs van een van de tekeningen in de catalogus vraagt (nummer 6, Willemsplein, Arnhem).

Op 11 mei laat Solti hem het volgende weten: ‘The drawing you have selected is a double-sided work with collage and mixed technique, typical of the work of Willem Van genk. Its price is €17,000.’ De eerdere opmerking tegen mij dat hij geen werk van Van Genk meer te koop had, lijkt derhalve onjuist. Inmiddels is ook op de website van de galerie een aankondiging van de tentoonstelling Architectures verschenen, waarbij niet wordt verhuld dat daar ook werk van Willem van Genk te zien zal zijn. Korte tijd later post Solti op Facebook een filmpje over de tentoonstelling, waarbij ook de tekeningen van Van Genk in beeld komen.

Een van de vitrines tijdens de tentoonstelling Woest. De twee middelste tekeningen (Stadhuis, Rotterdam en Trompetsteeg, Arnhem) werden aangeboden door galerie J-P Ritsch-Fisch, in respectievelijk 2021 en 2023

CB stuurt Solti een mail, waarin hij informeert naar de herkomst van de tekening waarvoor hij belangstelling veinst te hebben. In het antwoord wordt enigszins om de hete brei heen gedraaid:

This work comes from an important private collection. I will of course provide a certificate to collectors who acquire a work by Van Genk. I would also like to point out that for all the works by Van Genk presented in the catalog, the owners will be invited to lend them for an exhibition and the publication of a catalog in which the drawings will be reproduced; this allows us to be reassured about the certainty of their provenance.

CB mailt terug dat hij toch echt een naam wil horen, vanwege slechte ervaringen in het verleden: 

The fact that this work is from an important private collection does not convince me, I’m afraid. Nor does the publication you mentioned with reproductions of the drawings constitute a guarantee, as this is only an intention.

What remains is the certificate. By whom was this signed? That is, by whom was the work certified? I have no doubts about its authenticity, unfortunately I do have doubts about its provenance.

Pas na enig aandringen komt het hoge woord er op 17 juni uit:

I’ve just been in touch with the former owner of the drawing you want to buy, who has agreed to let me give you her name. It’s Mrs Ans Van Berkum, whom you undoubtedly know as the world’s leading Van Genk specialist and former director of the Zwolle museum.

She didn’t want to give her name because she doesn’t want to be contacted directly by people looking for works. I told her you were really interested, so she agreed.

I will therefore include the certificate that this is a work from the former Hans Van Berkum [sic; JvdW] collection.

CB laat in zijn antwoord weten dat hij in dat geval niet geïnteresseerd is in het werk, omdat hij Ans van Berkum niet vertrouwt en de tekeningen eigenlijk van de Stichting Willem van Genk zijn.

Galerie J-P Ritsch-Fisch, 17 mei 2023: vijf tekeningen van Willem van Genk

Inmiddels heeft Solti ook een ander, veel belangrijker werk van Willem van Genk in de verkoop gekregen, Collage 2000 Beljon Inc. (1971; WVG-0076), waarvoor hij € 350.000 denkt te kunnen krijgen en waarover hij zowel CB als mij aanschrijft.1 Mede daardoor verdwijnen de tekeningen van Ans van Berkum enigszins naar de achtergrond. Begin augustus plaatst Galerie J-P Ritsch Fisch op haar Facebook-pagina aparte berichten over enkele van de tekeningen. Op 11 augustus kondigt de galerie op diezelfde Facebook-pagina een Summer exhibition aan die is gewijd aan Willem van Genk. Verdere informatie (inclusief precieze data) ontbreekt, maar de illustratie bij de aankondiging is een van de tekeningen van Ans van Berkum.

Markt, Arnhem | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | 24 x 36 cm

Op donderdag 14 september 2023 publiceert dagblad NRC een uitgebreid artikel over de zaak rond de tekeningen: “Stichting beticht museumdirecteur van frauduleuze verkoop”.2 Journalist Arjen Ribbens heeft zich in de materie verdiept en heeft gesproken met aan aantal betrokkenen, onder wie Ans van Berkum, Nico van der Endt en Hans Looijen. Ook Richard Solti wordt om een reactie gevraagd, maar hij zegt tegen Ribbens ‘geen tijd te hebben voor vragen over de bijzondere herkomst van de door hem aangeboden Van Genk-kunstwerken. Hij doet de beschuldigingen aan het adres van Van Berkum in een e-mail af als “ego-gekibbel en jaloezie”‘.

Van Berkum zelf wil aanvankelijk evenmin iets zeggen, maar komt uiteindelijk toch met een reactie: ze heeft de tekeningen inderdaad in 1998 meegenomen uit het appartement van Van Genk, zij het ‘te goeder trouw’ omdat de werken in tijdschriften verborgen zaten. Pas jaren later zou ze het materiaal hebben ontdekt. ‘Ze is tekeningen gaan verkopen om (verloren) rechtszaken tegen Museum van de Geest te bekostigen en voor de kosten van haar dissertatie over de kunstenaar. Hoeveel tekeningen ze inmiddels heeft verkocht zegt ze niet te weten. Volgens een geraadpleegde jurist mocht ze de jaren later pas ontdekte werken als haar eigendom beschouwen. “Ik heb de jurist alleen niet gezegd dat ik die spullen als museumdirecteur meenam”, zegt Van Berkum. Het kan zijn, zegt ze, dat door haar conflict met het Museum van de Geest “haar beoordelingsvermogen niet zo heel zuiver meer was”.’

Ook andere media nemen het nieuws over, waarbij vrijwel steeds wordt gerefereerd aan een fraudeaffaire bij museum De Stadshof, die in 2000 had geleid tot het ontslag van Van Berkum als directeur: ‘Oud-directeur ‘spookbezoekmuseum’ Zwolle weer in opspraak’ (Algemeen Dagblad); ‘Oud-directeur Zwols museum beschuldigd van frauduleuze verkoop kunstwerken’ (RTV Oost); ‘Almeerse onder vuur over kostbare kunst’ (Omroep Almere).3 Op 3 november 2023 staat in de wekelijkse nieuwsbrief van het tijdschrift Raw Vision (‘the world’s only international journal of Outsider Art’) een uitgebreide tekst over de zaak.4 Daarin wordt nogmaals gezegd, zoals eerder al in het NRC-artikel, dat het om minstens zestig tekeningen gaat.

NOTEN

  1. ‘I have just acquired this exceptional work by Willem Van Genk, which I would like to bring to your attention’ (e-mail van Richard Solti aan Jack van der Weide, 14 juni 2023). Deze formulering ten spijt bleek nadien dat Solti het werk in cosignatie had en dat hij het niet zelf had aangekocht. ↩︎
  2. Ook de podcast NRC Vandaag is op 14 september gewijd aan de zaak rond de tekeningen (hier; geraadpleegd 8 november 2023). ↩︎
  3. Respectievelijk hier, hier en hier (geraadpleegd 8 november 2023). In het NRC-artikel: ‘Aan haar directoraat bij De Stadshof kwam in 2000 een abrupt einde. Onder haar leiding bleek vierenhalf jaar lang gefraudeerd te zijn met museumjaarkaarten. Door dagelijks blanco kaarten langs de scanners te halen had het museum naar schatting 34.000 ‘spookbezoekers’ geregistreerd en zo de Stichting Museumjaarkaart voor 100.000 gulden benadeeld. Van Berkum ontkende aanvankelijk op de hoogte te zijn geweest. Na justitieel
    onderzoek bleek dat ze wel had geweten van de frauduleuze registratie. Ze werd ontslagen en ontkwam door een schikking (een geldboete) aan strafvervolging.’ ↩︎
  4. “WILLEM VAN GENK FOUNDATION:  Foundation accuses former director of fraudulent sales”, in: Raw Vision Weely #345 (geraadpleegd 9 november 2023). ↩︎

Straatsburg

/ Jack van der Weide / 4 reacties

Pagina uit de catalogus 25 ANS – 25 OEUVRES (2021) van galerie J-P Ritsch-Fisch

Dit verhaal begint in juli 1998, bij de ontruiming van het appartement van Willem van Genk aan de Harmelenstraat 28 in Den Haag. Aanwezig daarbij zijn Dick Walda en Jan Keja, die beelden van de ontruiming opnemen in de documentaire over Van Genk die ze aan het maken zijn. Ook aanwezig zijn, naast enkele familieleden van de kunstenaar, directeur Ans van Berkum van museum De Stadshof uit Zwolle, haar broer en haar collega Carolien Satink. Laatstgenoemde is gastconservator voor de grote overzichtstentoonstelling die de Stadshof later dat jaar aan Van Genk zal wijden. Voor het museum zijn met name de grotere werken van de kunstenaar van belang, maar Van Berkum neemt ook ‘met instemming van de familie Van Genk wat zakken met spullen mee die anders zouden zijn afgevoerd en vernietigd’.1

Drieëntwintig jaar later. Op 28 juni 2021 zie ik op de website van de kunstbeurs Art Paris 2021 een tekening van Willem van Genk staan met als bijschrift ‘Sans titre, 1945’, afkomstig van een galerie uit Straatsburg. Ik ken het werk van de tentoonstelling Woest in het toenmalige Outsider Art Museum in 2019/2020, waar enkele vitrines hadden gestaan met tientallen knipsels en tekeningen. De voorstelling kan ik echter niet meteen thuisbrengen. Ik stuur een appje aan X, een verzamelaar die net als ik hevig geïnteresseerd is in elk detail over Willem van Genk. Hij reageert onmiddellijk: ‘stadhuis Rotterdam’, om vervolgens te vragen: ‘Hoe komt een galerie J-P Ritsch-Fisch uit Straatsburg aan een tekening van Willem?’

Dat wil ik zelf ook wel weten, reden om via het contactformulier van Art Paris 2021 een berichtje te sturen: ‘Dear Sir/Madam, the drawing by Willem van Genk on the Art Paris website depicts the city hall of Rotterdam. Also, the date 1945 seems to me to be incorrect. Could you tell me more about this drawing? (Size, provenance, price.) Many thanks in advance!’ Een half uur later krijg ik via e-mail antwoord van Jean-Pierre Ritsch-Fisch zelf, die me de catalogus stuurt waarin het werk staat afgebeeld, plus de mededeling ‘Provenance private collection pays bas’. Ritsch-Fisch ken ik enkel van naam, via Nico van der Endt.

De stand van galerie J-P Rrisch-Fisch tijdens Art Paris 2021. In het midden aan de muur drie tekeningen van Willem van Genk

In de catalogus worden vier werken van Willem van Genk aangeboden: een trolleybus uit de jaren tachtig (‘Autobus, carton et technique mixte, 84 x 32 x 20 cm’); de tekening van het Rotterdamse stadhuis (‘Sans titre, encre et peinture sur papier, circa 1945, 34 x 22,5 cm’); een tekening van enkele bruggen in Rotterdam (‘Rotterdam, bruggen over de Koningshaven, circa 1945, encre sur papier, 23,5 cm x 35 cm’); en een tekening met als onderwerp de mijnbouw in Zuid-Limburg (‘Amsterdam central station, circa 1945, encre et peinture, 24,4 x 18 cm’). Alle werken waren te zien tijdens Woest. Algemene tekst bij de werken: ‘Les dessins et l’autobus proposés par la galerie ont été achetés à deux importantes collections européennes’.

Aanvankelijk ben ik vooral geïnteresseerd in de trolleybus, omdat ik daar net een tekst over heb geschreven op mijn weblog (zie hier). Ik wijs Ritsch-Fisch op die tekst en zeg dat ik zijn collega Nico van der Endt ken. Hij geeft aan geen Nederlands te kunnen lezen en ik stuur hem een Engelse vertaling van de tekst over de trolleybus, die afkomstig is uit de collectie van Joop Groen uit Vlaardingen – of diens verzameling als een ‘importante collection européenne’ kan of kon (Groen is overleden) worden gekenschetst, is mij niet bekend. Ritsch-Fisch bedankt mij en geeft aan dat hij interesse heeft als ik nog werk van Van Genk in de verkoop heb, ‘even if you know Nico very well’.

Ik neem contact op over de kwestie met Nico van der Endt. Hij zet een vraag uit bij Museum van de Geest (de nieuwe naam van het Outsider Art Museum) naar de herkomst van de door Ritsch-Fisch aangeboden tekeningen, die immers ook te zien waren geweest tijdens de tentoonstelling Woest. Hij krijgt onmiddellijk antwoord van een medewerker van het museum: ‘Deze zijn van Ans van Berkum. Bijna 90% van de prenten en knipsels in die lange bakken kwamen van haar.’

Een van de vitrines tijdens de tentoonstelling Woest. De twee bovenste tekeningen werden aangeboden door galerie J-P Ritsch-Fisch

Begin juli stuur ik opnieuw een mail aan Ritsch-Fisch, met de vraag of de tekeningen te koop zijn omdat ik mogelijk geïnteresseerd ben. Een dag later stuurt hij mij de prijzen: € 6.500 voor de mijnbouw-tekening, € 12.000 voor de tekening met de bruggen, € 10.500 voor het Rotterdamse stadhuis. Ik geef de prijzen door aan verzamelaar X, die daadwerkelijk een of twee tekeningen wil kopen. Hij neemt contact op met Ritsch-Fisch en vraagt om nadere informatie. Die antwoordt dat hij bij de oprichting van zijn galerie diverse personen in de kring rond Willem van Genk had laten weten dat hij geïnteresseerd was in het aankopen van diens werk: ‘So Nico sold me a painting and Mrs Berkum gave me contact to net collectors. So after a long time someone decided to sell the drawings I have. […] To let you know the half of the works I present for Paris are already sold. So  you decide or not when you want but I can’t assure they will be still available.’

Eind juli rijdt verzamelaar X naar Straatsburg, waar hij de tekening van het Rotterdamse stadhuis koopt voor een lagere prijs dan eerder gevraagd. Ter plekke blijkt er een vierde tekening te koop te zijn die eveneens te zien was geweest tijdens Woest. Vraagprijs: € 17.000. Deze vierde tekening beeldt de omgeving van het Weesperplein in Amsterdam af en is mij bekend: in augustus 2018 had Ans van Berkum mij foto’s van vijf tekeningen gestuurd, waaronder deze.2 Waar de tekeningen vandaan kwamen, liet ze in het midden (‘ik heb hier nog een paar tekeningen …’). Ik nam destijds aan dat ze van de Stichting Willem van Genk waren en hielp haar bij het determineren van de afbeeldingen.

Galerie J-P Ritsch-Fisch, 26 juli 2021: vier tekeningen van Willem van Genk

Drie maanden later stuurt verzamelaar X mij een appwisseling met Ritsch-Fisch door, waaruit blijkt dat deze tijdens Art Paris 2021 twee tekeningen van Van Genk heeft verkocht. Alleen de mijnbouw-tekening is nog over maar Ritsch-Fisch kan inmiddels een nieuw werk aanbieden, volgens hem een aquarel. Het blijkt te gaan om een tekening (geen aquarel, mogelijk is wel waterverf gebruikt bij de inkleuring) die ik herken: het is een van de werken waarvan Ans van Berkum mij in augustus 2018 een afbeelding had gestuurd. De tekening was bovendien te zien op de oude website van Stichting Willem van Genk.3 Afgebeeld is een straatscène in Groningen, met onder meer een trolleybus en met veel reclameteksten.

Een fantasie op de Groningsche Streekdag | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | 27,5 x 21,1 cm

Bij de mail met foto’s die Ritsch-Fisch aan verzamelaar X stuurt, zit ook een tekst in het Nederlands over het werk. Het begin van die tekst: ‘Een fantasie op de Groningsche Streekdag, (waar ook wordt gezinspeeld op de nieuwe aanwinst der gemeentetransport n.l. de elektrische bus in het stadsnet Groningen.)’ Uit 2018 weet ik dat dit de tekst is die op de achterkant van de tekening staat. Wat volgt is met name een beeldbeschrijving, die van de hand van Ans van Berkum lijkt.4 Ritsch-Fisch stuurt verzamelaar X op verzoek de vraagprijzen: € 6.500 voor de mijnbouw-tekening, € 19.500 voor de tekening van Groningen, € 19.000 voor beide samen.5

Een van de tekeningen die Ritsch-Fisch aanbood, Rotterdam, bruggen over de Koningshaven, kende ik niet alleen van Woest maar ook van een tentoonstelling die ik in 2015 in museum Het Dolhuys had bezocht, Essenties I. Tijdens die tentoonstelling (gecureerd door Ans van Berkum) waren tien vroege tekeningen van Van Genk te zien, waaronder twee met de Dom van Keulen. Een jaar later vroeg ik Ans van Berkum naar deze twee tekeningen, in verband met een tekst die ik aan het schrijven was over de tekening Keulen van Stichting Collectie De Stadshof:6 ‘In het Dolhuys waren vorig jaar twee vroege tekeningen van Keulen van WvG te zien. Kwamen die tekeningen uit de collectie van de Stichting Willem van Genk?’ Eerst kreeg ik een tegenvraag: ‘Hingen die tekeningen ingelijst aan het witte rek?’ En nadat ik bevestigend had geantwoord en haar een foto had gestuurd: ‘Ja die zijn van Stichting Willem van Genk Jack’.7

Museum Het Dolhuys (Haarlem), Essenties I , 3 juli 2015. Op de bovenste foto links een van de twee tekeningen van Keulen, rechts Rotterdam, bruggen over de Koningshaven, in 2021 aangeboden door galerie J-P Ritsch-Fisch

Stichting Willem van Genk werd in juli 2000 opgericht met als voorzitter Ans van Berkum. Doel was het beheren van het werk van Willem van Genk dat nog in bezit was van de kunstenaar, om het voor verspreiding te behoeden. De door Stichting Willem van Genk beheerde objecten werden in 2002 in bruikleen gegeven aan Museum Dr. Guislain in Gent. In 2017 trad Hans Looijen, directeur van museum Het Dolhuys, toe tot het bestuur van de stichting. Korte tijd later nam hij het voorzitterschap over, kwamen de meeste werken weer terug naar Nederland en verliet Ans van Berkum het bestuur.

Begin februari 2022 ging verzamelaar X op bezoek bij Ans van Berkum. De twee kenden elkaar van de voorbereidingen van de tentoonstelling Woest en X had bij Van Berkum geïnformeerd naar een andere document dat hij daar had gezien: een geïllustreerde tekst met onder meer een afbeelding van de ruïne van de Rotterdame Laurenskerk. Van Berkum zei dat ze deze inderdaad had maar stuurde ook een foto mee van een tekening van de toren van de Laurenskerk, ongeveer van hetzelfde formaat als de tekening van het Rotterdamse stadhuis. Ze zei eerst bij Ritsch-Fisch te hebben geïnformeerd of ze de tekening buiten hem om van de hand mocht doen. X, terugblikkend op het bezoek: ‘Omdat we in de aanloop naar de tentoonstelling Woest met elkaar hadden samengewerkt wilde ze mij de toren cadeau doen. Nou ja, ze verlangde in ruil wel een donatie van 6.000 euro voor haar aanstaande dissertatie over Van Genk. […] Die donatie voelde als een koop.’8

Galerie Weisbard (Rotterdam), Willem van Genk was here, 14 oktober 2022. Tegen de achterwand de twee Rotterdam-tekeningen van verzamelaar X

(wordt vervolgd)

NOTEN

  1. Arjen Ribbens, “Stichting beticht museumdirecteur van frauduleuze verkoop”, in: NRC, 14 september 2023. Een familielid van Van Genk gaf aan dat ‘met instemming van de familie’ zou moeten zijn ‘met instemming van de aanwezige familieleden’. ↩︎
  2. E-mail van Ans van Berkum aan Jack van der Weide, 24 augustus 2018. ↩︎
  3. De oude website van Stichting Willem van Genk, gehost door Nuoska (= ontwerper Michiel van Haren), was tot half november 2022 te benaderen. Daarna werd deze uit de lucht gehaald en definitief vervangen door de nieuwe versie, gehost door Museum van de Geest (hier; benaderd op 3 november 2023). ↩︎
  4. Ik stel dit vast op grond van stilistische en inhoudelijke kenmerken die typisch zijn voor haar teksten. Een voorbeeld: ‘Zoals gebruikelijk bouwt Van Genk het beeld op in verschillende lagen. Net als op veel andere schilderingen is in de voorgrond een half afgesneden figuur geplaatst. Het is een meisje in een blauwe regenjas met capuchon. Een bekend verschijnsel bij Van Genk.’ ↩︎
  5. Overgenomen uit de oorspronkelijke mail. Mogelijk betrof het hier een tikfout van Ritsch-Fisch. ↩︎
  6. Een ingekorte en aangepaste versie van die tekst is hier (eerste deel) en hier (tweede deel) te lezen. ↩︎
  7. E-mails tussen Ans van Berkum en Jack van der Weide, 3 maart 2016 ↩︎
  8. Ribbens, “Stichting beticht museumdirecteur van frauduleuze verkoop”. ↩︎

Depot

/ Jack van der Weide / 2 reacties

Trolleybus, ca. 1980-1990 | Stichting Willem van Genk, Haarlem

Altijd maar weer die trolleybussen. Willem van Genk maakte er tientallen, maar hoeveel precies is onduidelijk.1 In mijn “Aanzet tot een catalogue raisonné” moest ik uitgaan van de assemblages die zich in publieke en particuliere collecties bevonden en/of die zichtbaar waren op foto’s. Recentelijk bracht ik een bezoek aan het depot van Museum van de Geest in Haarlem, waar ook de werken zijn opgeslagen die worden beheerd door Stichting Willem van Genk, en kon ik vaststellen dat er veel en veel meer bussen en trams zijn – in allerlei soorten en maten, en in allerlei stadia van bewerking.

Een aantal zaken viel mij op. Allereerst kende ik van de circa twintig bussen die ik kon bestuderen – slechts een deel van alles wat men had – er bijna geen een. Een enkele keer herkende ik een trolleybus die ik in 2006 bij Museum Dr. Guislain in Gent had gezien, waar toen veertien exemplaren los stonden opgesteld. Daarbij zullen er assemblages zijn geweest die op enig moment deel hadden uitgemaakt van de installatie Busstation Arnhem, maar zich in die context onttrokken aan een meer nauwkeurige beschouwing.

Vervolgens zag ik dat er naast trolleybussen ook opvallend veel trams bestonden, vrijwel steeds met een advertentie voor Turmac-sigaretten langs de dakranden. Tegelijkertijd leken de trams in de meeste gevallen niet helemaal uitgewerkt te zijn, alsof zij een (deel)project vormden dat Van Genk niet had afgemaakt. De verst uitgewerkte assemblages – binnen de deelverzameling die ik kon bekijken – waren uitsluitend trolleybussen. Onvermijdelijk moest ik denken aan de opmerking van Tiny van den Heuvel – Van Genk over haar overleden man Theo, die modeltrammetjes maakte: ‘Wim heeft die traditie voortgezet. Maar zijn voorliefde gaat meer uit naar trolleybussen.’2

En er waren dus bussen en trams in allerlei soorten en maten, en in allerlei stadia van bewerking. Die soorten en maten dienen letterlijk te worden genomen: te constateren was dat Van Genk als mogelijke basis voor zijn assemblages allerlei kartonnen modellen van bussen, trams, treinen en zelfs metrostellen had verzameld. Deze waren soms niet of nauwelijks, soms wat verder en soms ook vrij uitgebreid bewerkt, waarbij opviel dat hij vaak had geprobeerd om een kartonnen basis op verschillende manieren langer of breder te maken. Juist bij minder bewerkte exemplaren was dit goed te zien.

Trolleybus, ca. 1980-1990 | Stichting Willem van Genk, Haarlem

Tram, ca. 1980-1990 | Stichting Willem van Genk, Haarlem

Trolleybus, ca. 1980-1990 | Stichting Willem van Genk, Haarlem

Naast deze meer algemene observaties wilde ik drie specifieke casussen, telkens verbonden met één trolleybus, hier nader onder de loep nemen. Het betreft een Groningse trolleybus, een Russische trolleybus en een bus met een wel heel erg opvallende constructie.

Trolleybus, ca. 1980-1990 | Stichting Willem van Genk, Haarlem

Groningen was de eerste Nederlandse stad waar trolleybussen reden. In juni 1927 ging een proef in op een deel van de route van de kort daarvoor opgeheven tramlijn 2 tussen de Kraneweg en de Grote Markt. De proef slaagde en in oktober 1928 werd de voormalige tramlijn 4 op het traject Grote Markt – Meeuwerderweg eveneens als trolleylijn in gebruik genomen. Beide trajecten werden gecombineerd en reden onder lijnnummer 2. Vanaf januari 1950 vervingen op de resterende tramlijnen 1 en 3 nieuw aangeschafte trolleybussen de trams. Op 9 november 1965 kwam een einde aan deze vorm van vervoer in Groningen, toen een kraanwagen per abuis de bovenleiding naar beneden trok. De geplande plechtige afscheidsrit op 14 november kon daardoor niet plaatsvinden.

De trolleybussen en trams van Willem van Genk komen hoofdzakelijk uit Arnhem. Eerder wees ik al op het bestaan van een Russische trolleybus en een Zweedse trolleybus. In het depot van Museum van de Geest trof ik daarnaast een Groningse trolleybus aan, herkenbaar aan het traject Meeuwerderw[eg] Kraneweg op de voorkant. Naast het cijfer 4 komt ook 2 voor, een historisch min of meer correcte weergave van de betreffende lijn. Typisch voor Van Genk en zijn hang naar het verleden, naar het voorbije, is dat hij een vooroorlogse trolleybus reproduceerde. Overigens lag aan de assemblage, zoals vaker te zien was, een bouwplaat van het Gemeentevervoerbedrijf Amsterdam ten grondslag.

Trolleybus in Groningen, ca. 1935

De al genoemde Russische trolleybus bleek vervolgens niet de enige in zijn soort te zijn. In het depot in Haarlem trof ik een tweede exemplaar aan, minder ver uitgewerkt en zonder wielen maar onmiskenbaar een trolleybus uit Moskou. Ook de kleuren zijn dezelfde, wit met blauw, maar op de voorkant van de depot-bus ontbreekt de Sovjet-ster. Opvallend is dat beide bussen rechtsboven op de voorkant dezelfde tekst hebben, aangebracht in groene balpen: ВАНХ МОСКB – de eerste (Cyrillische) letters van de naam VAN GENK en de plaatsnaam MOSKOU in het Russisch. Niet ondenkbaar is dat Van Genk de tekst overnam van bijvoorbeeld een vliegticket, en op die manier een signatuur aanbracht.

Trolleybus (Moskou), ca. 1980-1990 | particuliere collectie

Trolleybus (Moskou), ca. 1980-1990 | Stichting Willem van Genk, Haarlem

Hoewel de Russische trolleybus uit het depot niet helemaal was uitgewerkt, had Van Genk al wel aandacht besteed aan het interieur. Eerder merkte ik op dat opengewerkte deuren hiervan vaak een indicatie zijn en dit bleek ook in dit geval te kloppen. In 2018 had Ans van Berkum mij verteld dat bij een bus in de verzameling van de Collection d’Art Brut in Lausanne (een uitgeknipte afbeelding van) Kapitein Iglo als chauffeur fungeerde. Dit kon ik bij twee bussen in het depot waarnemen, waaronder de Russische bus; de blauwe pet van de kapitein zal aan die rol hebben bijgedragen.

Kapitein Iglo als buschauffeur (details van twee trolleybussen uit het depot van Museum van de Geest)

De derde bus die ik hier wil uitlichten, is opnieuw een assemblage op basis van een bouwplaat van het Gemeentevervoerbedrijf Amsterdam – zij het in tweede instantie. De directe basis wordt gevormd door een trolleybus die in bezit is van Stichting Collectie De Stadshof, en die in mijn “Aanzet tot een catalogue raisonné” het nummer WVG-6003 kreeg. Van Genk lijkt afgedrukte foto’s van die trolleybus (in ieder geval van beide zijkanten, de voor- en achterkant en het dak) op een kartonnen ondergrond te hebben geplakt, om daarmee een nieuwe assemblage te maken. Er zijn enkele kleine “reclame-uitingen” toegevoegd, maar veel verder is hij met de bus niet gegaan. Op de beide zijkanten zijn de wielen afgeplakt met stukjes blauw karton, maar niet vervangen door andere exemplaren. Ook voor het dak bleef het bij een foto van de oorspronkelijke bus.

Trolleybus, ca. 1980-1990 | Stichting Willem van Genk, Haarlem

Trolleybus, ca. 1980-1990 | Stichting Collectie De Stadshof, Utrecht

Het procedé om foto’s of kopieën te gebruiken om die weer te kunnen bewerken, paste van Genk later met iets meer succes toe op zijn balpentekeningen. Dit resulteerde onder meer in vrijwel identieke versies van de tekening Gare de Bruxelles (WVG-0102), terwijl Zagreb (WVG-0103) juist ten grondslag lag aan de nieuwe werken Orkest van Coburg (WVG-0105) en Stationsplein Arnhem (WVG-0106). De depot-bus op basis van foto’s van een andere assemblage laat zien dat hij al eerder met het procedé experimenteerde. Terugredenerend zouden dan ook de collages op basis van oudere tekeningen, en misschien zelfs de mysterieuze wordingsgeschiedenis van Roma Termini (WVG-0040) met het procedé in verband kunnen worden gebracht.

NOTEN

  1. Vaak wordt een getal van zeventig genoemd: ‘Willem van Genk heeft ongeveer […] 70 autobussen [gemaakt]’ (Nico van der Endt, Kroniek van een samenwerking, p. 25); ‘In huis bevinden zich ongeveer 70 modellen van trolleybussen’ (Walda, Koning der stations, p. 128); ‘Trolleybussen | ca 1980/1990 | mixed media (ca 70)’ (Van Berkum e.a., Een getekende wereld, p. 119). ↩︎
  2. Walda, Koning der stations, p. 33. In een ander interview zegt Tiny: ‘Mijn man zijn hobby was die trammetjes, en dat vond Wim zo prachtig, en hij kon d’r wel eens woorden mee wisselen, over trammetjes hè? […] En Wim die gaat altijd naar Arnhem, voor z’n trolleybussen’ (interview met Tiny van den Heuvel – Van Genk door Ans van Berkum en Carolien Satink, 1998; opname in mijn bezit). ↩︎

Aanzet tot een catalogue raisonné (12)

/ Jack van der Weide / 3 reacties

Dit is het twaalfde deel van een tekst over een aanzet tot een catalogue raisonné van het oeuvre van Willem van Genk en het derde deel over de bus-assemblages.

Willem van Genk met een van zijn trolleybussen, 1991 (foto: Mario del Curto)

In 2014 was de tentoonstelling Willem van Genk: Mind Traffic te zien in het American Folk Art Museum in New York. Tentoongesteld waren onder meer zes bus-assemblages, alle van de Stichting Willem van Genk. In de catalogus bij de tentoonstelling kregen ze de nummers 13 t/m 18. In alle gevallen is de naam van het werk ‘Untitled’, met een nadere aanduiding tussen haakjes die in vier van de zes gevallen identificatie mogelijk maakt. Als materiaal wordt steeds vermeld ‘Tin cans, cardboard, metal, paint, paper, and plastic’, als datering ‘c. 1980-2000’.

WVG-6017

Collectie: Stichting Willem van Genk

Untitled (Velp-Oosterbeek Trolley)

Afmetingen: 10,5 x 23,5 x 5,125 inch (bron: catalogus Mind Traffic)

Lijnnummer: 1

Algemeen: het gaat bij deze assemblage om een zandkleurige tram met een schaarbeugel. De basis is een kartonnen model, zij het niet van één van de twee genoemde typen. Een equivalent van de tram is te vinden op WVG-0119.

Linkerzijde: daklijst KWALITEIT TURMAC SIGARET, daarachter RATELBAND (links) HAP-HOEK (rechts).

Voorkant: 1, daaronder REMISE, onder de voorruit 1 manswagen en VELP

WVG-6018

Collectie: Stichting Willem van Genk

Untitled (Trolley)

Afmetingen: 11,5 x 24,5 x 5,125 inch (bron: catalogus Mind Traffic)

Lijnnummer: 1

Algemeen: wanneer het inderdaad de hieronder afgebeelde assemblage betreft, gaat het om een trolleybus op basis van een kartonnen model (type 1). De afbeelding kan ook bij WVG-6019 of WVG-6021 horen.

Linkerzijde: STIMOROL (midden onder), daarboven drie logo’s van McDonald’s; rechts boven VELP 1, daarboven drie papiertjes met in groene balpen KEMA OOSTERBEEK en WILLEMSPLEIN. Daklijst: ND HAP-HOEK de lekkerste, daarboven KAASLAND DRIEHOEK ONTVET.

Rechterzijde: driemaal ARNHEMSE KOERIER. Daklijst: têtes de nègre | negerküsse Arnhem BUYS | negerszoenen Trolleystad.

WVG-6019

Collectie: Stichting Willem van Genk

Untitled (Trolley)

Afmetingen: 4,5 x 26,5 x 4,75 inch (bron: catalogus Mind Traffic)

Algemeen: wanneer het inderdaad de hieronder afgebeelde assemblage betreft, gaat het om een trolleybus waarbij het lijnnummer niet te zien is. De afbeelding kan ook bij WVG-6018 of WVG-6021 horen.

Linkerzijde: daklijst RATELBAND HAP-HOEK.

WVG-6020

Collectie: Stichting Willem van Genk

Untitled (Toblerone Trolley)

Afmetingen: 10 x 19 x 5,125 inch (bron: catalogus Mind Traffic)

Lijnnummer: 2

Algemeen: het gaat om een trolleybus op basis van een kartonnen model (type 2). Door de voorgedrukte eindhalte GEITENKAMP op de voorkant is een kruis gehaald. De herkomst van de aanduiding ‘Toblerone Trolley’ is onduidelijk.

Linkerzijde: Aquafresh (midden), links daarvan een logo van McDonald’s. Daklijst: RATELBAND HAP-HOEK 2 STATION, daarboven Coke (links), Coca-Cola ELSWEIDE (rechts).

Voorkant: 2 GEITENKAMP, onder de voorruit ELSWEIDE, op de bumper een logo van Iglo.

WVG-6021

Collectie: Stichting Willem van Genk

Untitled (Poppell Club, Restoril, Iglo Trolley)

Afmetingen: 10,75 x 26,75 x 5 inch (bron: catalogus Mind Traffic)

Algemeen: mogelijk gaat het hier om de assemblage die is afgebeeld bij WVG-6018 of WVG-6019.

WVG-6022

Collectie: Stichting Willem van Genk

Untitled (Plan Leideritz Trolley)

Afmetingen: 5 x 21,75 x 11 inch (bron: catalogus Mind Traffic)

Lijnnummer: 4

Algemeen: het gaat om een trolleybus op basis van een kartonnen model, zij het niet van één van de twee genoemde typen. De herkomst en betekenis van de aanduiding ‘Plan Leideritz Trolley’ is onduidelijk. Er zijn geen verwijzingen naar Arnhem zichtbaar.

Rechterzijde: daklijst PRODENT (rechts).

Voorkant: Tempo, daarboven XYLITOL.

Naast de hiervoor genoemde bus-assemblages in grotere collecties zijn er ook enkele die in particuliere verzamelingen zijn terechtgekomen. Een aparte categorie vormen de bussen waarvan wel een afbeelding bekend is, maar die ik niet kan koppelen aan een collectie.

WVG-6023

Collectie: Arnulf Rainer, Wenen [i]

Afmeting: ca. 102 cm (bron: catalogus tentoonstelling Outsiders, Galerie Hamer 1999)

Lijnnummer: 3

Algemeen: het gaat om een trolleybus op basis van een kartonnen model (type 1).

Linkerzijde: links en rechts van de achterdeur twee logo’s van Iglo, daarnaast HISTOR, FLEXA | FLEXA, logo McDonald’s, logo Iglo; daaronder DE RABOBANK EEN INTERNATIONALE BANK. Daklijst: BAND HAP-HOEK (links), ’t CRANEVELD 3 (rechts); daarboven Coca-Cola (links), EXTRA GROOT (midden).

WVG-6024

Collectie: privécollectie, Den Haag

Lijnnummer: 2

Algemeen: het gaat om een trolleybus op basis van een kartonnen model (type 2). De assemblage was te zien tijdens de tentoonstelling Woest.

Linkerzijde: PRODENT, links en rechts daaronder Hero, links en rechts daarboven logo McDonald’s. Daklijst: RATELBAND HAP-HOEK, links daarboven Coca-Cola, rechts daarboven Coke.

Rechterzijde: KATJA, links en rechts daarnaast logo McDonald’s. Daklijst: Patisserie-Bonbonnerie Leon Steenstraat 93 Arnhem Tel.: 085-422459, daarboven 6828 CH; rechts boven Coke Drink Coca-Cola.

Voorkant: 2 en (voorgedrukt) 2 GEITENKAMP, onder de voorruit STATION, links onder 2.

WVG-6025

Collectie: privécollectie

Lijnnummer: 36

Algemeen: het lijkt niet te gaan om een trolleybus op basis van een van de genoemde modellen. Ook zijn er geen direct zichtbare verwijzingen naar Arnhem. In Een getekende wereld staat de bus afgebeeld op. p. 35, met als bijschrift: ‘Trolleybus | ca 1990 | mixed media | h. 19 cm | De Stadshof, Zwolle’. De bus behoort echter niet tot de vier assemblages die Stichting Collectie De Stadshof bezit. Navraag leerde dat toenmalig Stadshof-directeur Ans van Berkum ‘nog bezig [was] met de definitieve keuze voor de aankoop van de werken van Van Genk toen Een getekende wereld verscheen.’ [ii] Galerie Hamer zou de bus uiteindelijk verkopen aan een Amsterdamse verzamelaar.

Linkerkant: Marl Marlboro boro (midden); 96 (rechts). Daklijst: Marl boro (rechts), daaronder 36.

WVG-6026

Collectie: privécollectie, Zandhoven

Lijnnummer: 3

Algemeen: het gaat om een trolleybus op basis van een kartonnen model (type 1). Bij een artikel in Trouw over Walter Van Beirendonck, die de tentoonstelling Woest ontwierp, was hij op een foto te zien met in zijn handen een bus-assemblage die geen deel uitmaakte van de tentoonstelling. Het ligt daarmee voor de hand te veronderstellen dat de assemblage afkomstig is uit de collectie van Van Beirendonck en zijn partner Dirk Van Saene, beiden bewonderaars van het werk van Van Genk. [iii]

Rechterzijde: CESAR (midden onder), daklijst Arnhem Trolleystad.

WVG-6027

Collectie: galerie Arte Magica, Haarlem

Afmetingen: 81 x 35 x 20 cm (bron: galerie Arte Magica)

Algemeen: het gaat om een trolleybus uit Moskou. Zie hier voor meer informatie over dit werk. De assemblage was te zien tijdens de tentoonstelling Woest.

WVG-6028

Collectie: onbekend

Lijnnummer: 2

Algemeen: het gaat om een trolleybus op basis van een kartonnen model (type 2). De assemblage was te zien tijdens de tentoonstelling Woest.

Linkerzijde: daklijst RATELBAND HAP-HOEK, rechts STATION. Boven ingang Arnhem 2 Trolleystad.

Rechterzijde: daklijst Patisserie Leon Steenstraat 93 Arnhem Tel.: 085-422459, daarboven Bonbonnerie.

Voorkant: 2 GEITENKAMP, daarboven TROLLEYBUS VERENIGING.

WVG-6029

Collectie: onbekend

Lijnnummer: 3

Algemeen: het lijkt niet te gaan om een trolleybus op basis van een van de genoemde modellen.

Linkerzijde: tussen de middelste deur en de ingang logo McDonald’s en Pico. Daklijst: RATELBAND HA.

WVG-6030

Collectie: onbekend

Algemeen: het gaat om een trolleybus op basis van een kartonnen model (type 2). De dominante kleur is blauw, een lijnnummer is niet te zien.

Rechterzijde: Croky CHIPS; daklijst Patisserie-Bonbonnerie Leon Steenstraat 93 Arnhem Tel.: 085-422459, daarboven donuts.

Voorkant: logo Iglo (bumper).

WVG-6031

Collectie: onbekend

Lijnnummer: 5

Algemeen: het gaat om een trolleybus op basis van een kartonnen model, zij het niet van één van de twee genoemde typen. De dominante kleur is blauw.

Rechterzijde: 5 en ARNHEM TROLLEYSTAD (boven de ramen); BERNE BERNER BERNE (onder), links en rechts daarboven twee halve logo’s van McDonald’s. Daklijst: MERCEDES BENZ (links), STADSBUS 0205 (rechts).

NOTEN

[i] In de catalogus van de tentoonstelling Outsiders bij Galerie Hamer (1999) staat de bus afgebeeld op p. 10, met als bijschrift ‘Trolleybus, ca. 1990, karton + div. materialen, ca. 102 cm (coll. Rainer)’. In Kroniek van een samenwerking (uit 2014) staat de bus afgebeeld op p. 135, met als bijschrift ‘Trolleybus | ca. 1990 | mixed media | length 55 cm | private collection | France’. Desgevraagd antwoordde Nico van der Endt dat hij het weliswaar niet meer met zekerheid kon zeggen maar dat de informatie uit 1999 hem betrouwbaarder leek dan die uit 2014 (e-mail van Nico van der Endt aan Jack van der Weide, 2 mei 2021).

[ii] E-mail van Liesbeth Reith aan Jack van der Weide, 7 augustus 2020.

[iii] Walter Van Beirendonck en Dirk Van Saene waren in september 2014 gastredacteuren van een editie van NRC DeLUXE. Daarin stond ook een artikel over Willem van Genk – Van Beirendonck: ‘Willem van Genk is een boeiend persoon. Wij vinden zijn sculpturen het mooist.’

Aanzet tot een catalogue raisonné (10)

/ Jack van der Weide / 4 reacties

Dit is het tiende deel van een tekst over een aanzet tot een catalogue raisonné van het oeuvre van Willem van Genk.

Bus-assemblages bij Museum Dr. Guislain, 22 september 2006 (foto: Jack van der Weide)

De bus-assemblages van Willem van Genk vormen een aparte categorie binnen zijn oeuvre, met specifieke aandachtspunten voor een catalogue raisonné. [i] Als gezegd zou er een goede standaardbeschrijving dienen te worden opgesteld, bestaande uit bijvoorbeeld afmetingen, lijnnummer, belangrijkste advertenties, tram/trolleybus en zo verder. Dit om de verschillende assemblages van elkaar te kunnen onderscheiden. Foto’s kunnen bij de identificatie van een bus uitermate behulpzaam zijn, maar ze kunnen het beeld ook vertroebelen vanwege een ongewone hoek of belichting, of vanwege de kant van een bus die al dan niet in beeld is. Het totale aantal bussen is onduidelijk. Vaker wordt een getal van ongeveer zeventig genoemd, met daarnaast de exemplaren die deel uitmaakten van de oorspronkelijke installatie Busstation Arnhem. [ii]

Volgens Kroniek van een samenwerking kwamen via Galerie Hamer twee bussen terecht bij Museum De Stadshof, één bij de kunstenaar Arnulf Rainer in Wenen, zes bij de Franse kunsthandelaar Jean-Pierre Ritsch-Fisch, drie bij La Collection de l’Art Brut in Lausanne en één bij museum L’Aracine in Neuilly-sur-Marne. Ritsch-Fisch zou een aantal van zijn bussen weer verkopen aan het Museum Of Everything van James Brett. In 1998 verwierf De Stadshof via de familie nog eens twee bussen. [iii] Het LaM in Lille bezit drie bussen, volgens hun website alle geschonken door L’Aracine in 2000. Daarnaast bevindt een aantal assemblages zich in particuliere verzamelingen, voor een deel te achterhalen. De rest is vermoedelijk in beheer bij Stichting Willem van Genk.

In mijn overzicht verwijs ik onder meer naar twee typen kartonnen trolleybussen die door Van Genk regelmatig als basis voor zijn assemblages werden gebruikt (soms verknipt en/of verlengd): de bouwplaten van het Gemeentelijk Vervoerbedrijf Arnhem van de B7900-trolleybus (type 1); en de doosjes in de vorm van trolleybussen voor ‘trolleycake’ en Arnhemse meisjes, gemodelleerd naar de trolleybus BUT 101-136 (type 2). Arnhemse trolleylijnen waren en zijn genummerd van 1 t/m 9. Daarbij heeft lijn 8 nooit bestaan; reed lijn 4 slechts een paar maanden in 1950; werd lijn 7 in 1974 opgeheven en ging hij 1999 weer rijden; en bestaat lijn 6 pas sinds 2012. [iv] Uitgaande van een enigszins historische weergave waren daarmee voor Van Genk de lijnen 1, 2, 3, 5 en 9 van belang.

Het eerste deel van dit overzicht betreft bus-assemblages in twee museale collecties die informatie geven op hun respectieve websites: Stichting Collectie De Stadshof en La Collection de l’Art Brut. Uit de informatie op de twee websites vallen al enkele specifieke problemen bij het beschrijven van de bussen af te leiden. Stichting Collectie De Stadshof bezit vier bus-assemblages, volgens hun website alle ‘mixed media | ca. 1990 | 26,5 x 80 x 13 cm’. Bij die maten wordt opgemerkt dat ‘de lengte 80 cm van de bussen is genomen zonder uitsteeksels.’ Drie van de bussen staan afgebeeld op de website. La Collection de l’Art Brut bezit drie bus-assemblages, waarvan er twee worden genoemd en afgebeeld op hun website. In beide gevallen gaat het om ‘Sans titre | s.d | assemblage de matériaux de récupération divers | 24 x 81 cm’. [v]

Opgenomen in de beschrijvingen zijn uiteraard de opmerkingen en teksten die op foto’s zichtbaar zijn. De bussen van la Collection de l’Art Brut waren te zien tijdens de tentoonstelling Woest.

WVG-6001

Collectie: Stichting Collectie De Stadshof, Utrecht (inv.nr. SH6082)

Afmetingen: 26,5 x 80 x 13 cm (bron: website)

Lijnnummer: 2

Algemeen: het gaat bij deze assemblage om een trolleybus op basis van een kartonnen model (type 2).

Linkerzijde: centraal het woord PEPSI; links naast de deuren logo’s van McDonald’s, beide malen schuin links daaronder COOL MINT. Daklijst met RATELBAND HAP-HOEK.

Rechterzijde: links en rechts logo’s van McDonald’s, beide malen schuin links daaronder COOL MINT.

Voorkant: 2 HOOGKAMP

WVG-6002

Collectie: Stichting Collectie De Stadshof, Utrecht (inv.nr. SH10847)

Afmetingen: 26,5 x 80 x 13 cm (bron: website)

Lijnnummer: 9

Algemeen: het lijkt bij deze assemblage niet te gaan om een trolleybus op basis van een kartonnen model. De dominante kleur is blauw.

Linkerzijde: aan de onderkant CHOCOLAT EXTRA FIN VERKADE. Daklijst met links RATELBAND HAP-HOEK en rechts BUYS NEGEZOENEN, schuin rechts daaronder GEITEKAM […]. Deur links UITGANG, deur rechts INGANG, deur midden GEEN DOORG.

Voorkant: naast het lijnnummer GEITENKAMP, STATION en DE LAAK; daarboven op een apart kaartje ELDEN. Verder naar onderen UNION en een logo van Iglo.

WVG-6003

Collectie: Stichting Collectie De Stadshof, Utrecht (inv.nr. SH6081)

Afmetingen: 26,5 x 80 x 13 cm (bron: website)

Lijnnummer: 14

Algemeen: het gaat bij deze assemblage om een trolleybus op basis van een kartonnen model, zij het niet van één van de twee genoemde typen. De dominante kleur is rood. Het betreft hier een voor Van Genk atypische trolleybus: de reclame voor Ratelband Hap-Hoek ontbreekt en het lijnnummer heeft nooit bestaan binnen het Arnhemse netwerk.

Linkerzijde: Cavallino GIOCATTOLI (centraal), MÄRKLIN Ram (midden links) penstück gebogen Spur HD (midden rechts). Daklijst: HERO EXTRA GROOT (links), light Coca Cola Coca Cola COKE (midden), 14 Centraal Station (rechts).

Rechterzijde: INSPIR Highlight ATION (centraal), daaronder VERKERKE.

Voorkant: 14 Centraal Station, daaronder DRIESLAG GROENE WEIDE 14. [vi]

Dak: Kretzschman (links).

Een afbeelding van de assemblage is opgenomen in Kroniek van een samenwerking, pp. 132-133.

WVG-6004

Collectie: Stichting Collectie De Stadshof, Utrecht (inv. nr. SH10846)

Afmetingen: 26,5 x 80 x 13 cm (bron: website)

Lijnnummer: 3

Algemeen: het gaat bij deze assemblage om een trolleybus op basis van een kartonnen model (type 2). De bus heeft zes wielen.

Rechterzijde: KATJA (midden onder).

Linkerzijde: HISTOR FLEXA FLEXA HISTOR.

Voorkant: 3 CRANEVELD; verder naar onderen een logo van Iglo.

WVG-6005

Collectie: La Collection de l’Art Brut, Lausanne

Afmetingen: 24 x 81 cm (bron: website)

Lijnnummer: 1

Algemeen: het gaat bij deze assemblage om een trolleybus op basis van een kartonnen model (type 2).

Linkerzijde: KROEPOEK (centraal). Daklijst: SUPER frou-frou RATELBAND HAP-HOEK frou-frou MARKT.

Rechterzijde: Marlboro (midden), MODEL ACTIVE SP-690 (onder). Daklijst: ARNHEMSE KOERIER.

Voorkant: VELP, STATION, OOSTERBEEK.

WVG-6006

Collectie: La Collection de l’Art Brut, Lausanne

Afmetingen: 24 x 81 cm (bron: website)

Lijnnummer: 1

Algemeen: het lijkt bij deze assemblage niet te gaan om een trolleybus op basis van een kartonnen model. De dominante kleur is blauw, de bus heeft zes wielen en een harmonica-scharnier.

Linkerzijde: COKE (midden links). Daklijst: Coca-Cola (links), RATELBAND HAP-HOEK; VELP OOSTERBEEK STATION VELP.

Rechterzijde: COKE (midden rechts). Daklijst: VELP ARNH OOSTERB; Blue Band, Blue Band, Coca-Cola.

Voorkant: VELP.

WVG-6007

Collectie: La Collection de l’Art Brut, Lausanne

Afmetingen: 25 x 61 x 14 cm (bron: Woest, p. 82)

Lijnnummer: 9

Algemeen: het gaat bij deze assemblage om een trolleybus op basis van een kartonnen model, zij het niet van één van de twee genoemde typen. De dominante kleur is donkerblauw.

Linkerzijde: gesplitst logo McDonald’s, daartussen en links 2x NIVEA CREMEZEEP. Daklijst: STIMOROL, RATELBAND HAP-HOEK, 9 STATION; daarboven HERO (links), Coca Coca-Cola Cola (rechts).

Rechterzijde: gesplitst logo McDonald’s, daartussen en rechts 3x NIVEA CREMEZEEP, daaronder links ARNHEM 750. Daklijst: RATELBAND HAP-HOEK, daarboven Coca Coca-Cola Cola.

Voorkant: 9.

Een afbeelding van de assemblage is opgenomen in Woest, p. 82.

NOTEN

[i] In deze teksten spreek ik van ‘bus-assemblages’ en ‘bussen’, hoewel er zich naast trolleybussen ook enkele trams tussen de assemblages bevinden. De eerdere, meer algemene blogteksten over de bussen zijn hier en hier te vinden.

[ii] ‘Willem van Genk heeft ongeveer […] 70 autobussen [gemaakt]’ (Nico van der Endt, Kroniek van een samenwerking, p. 25); ‘In huis bevinden zich ongeveer 70 modellen van trolleybussen’ (Walda, Koning der stations, p. 128); ‘Trolleybussen | ca 1980/1990 | mixed media (ca 70)’ (Van Berkum e.a., Een getekende wereld, p. 119).

[iii] Van der Endt, Kroniek van een samenwerking, pp. 105, 109, 113, 115.

[iv] Een historisch overzicht van de lijnenloop van de Arnhemse trolleybus is hier te vinden (geraadpleegd 3 mei 2021).

[v] Gezien de onderlinge verschillen tussen de assemblages is het onwaarschijnlijk dat de maten voor de bussen identiek zijn. Dit geldt uiteraard ook voor Stichting Collectie De Stadshof.

[vi] In Arnhem-zuid is een bushalte Groene Weide, vlakbij winkelcentrum De Drieslag. Het betreft hier niet een halte voor de trolleybus.

Aanzet tot een catalogue raisonné (9)

/ Jack van der Weide / 7 reacties

Dit is het negende deel van een tekst over een aanzet tot een catalogue raisonné van het oeuvre van Willem van Genk.

Woest, 3 oktober 2019. Links boven WVG-0113, daaronder WVH-0007, daarnaast WVG-0005, rechts WVG-0092

Dit is vooralsnog het laatste deel van mijn inventarisatie van het tweedimensionale werk van Willem van Genk. Aan bod komen eerst enkele werken die te zien waren tijdens Woest maar die niet waren opgenomen in de publicatie bij die tentoonstelling. Vervolgens wordt een aantal werken genoemd uit Willem van Genk bouwt zijn universum, een boek uit 2010 van Museum Dr. Guislain in samenwerking met de Stichting Willem van Genk. Details als afmeting, datering en techniek zijn in dit boek echter minimaal zodat er met enig voorbehoud naar dient te worden gekeken. Incidenteel verwijs ik naar ‘de lijst Van der Endt 2000’, een lijst gedateerd 1 juni 2000 met ‘nog verkoopbare werken van Willem van Genk’, opgesteld door Nico van der Endt. Ik eindig met enkele werken die ik ken uit eigen waarneming.

Veel ontbreekt nog, met name een flink aantal merendeels kleinere tekeningen, al dan niet verknipt, sommige te zien tijdens Woest (zonder begeleidende tekst), tijdens andere tentoonstellingen en/of afgebeeld in Willem van Genk bouwt zijn universum. De tekeningen zijn hoofdzakelijk in bezit van de Stichting Willem van Genk en Museum Dr. Guislain; in beide gevallen beschik ik niet over een overzicht. Daarnaast is uiteraard de vraag waar men een lijn dient te trekken. Wat bijvoorbeeld te doen met de brieven, in sommige gevallen geschreven in verschillende kleuren en bezaaid met tekeningen, in andere vrijwel alleen interessant vanwege de inhoud? Verder bestaan er schetsboekjes, plakboekjes, reisverslagen, literatuurlijsten, memo’s enzovoort. Op aard en aantal van deze items is nauwelijks zicht.

WVG-0113

Op de lijst Van der Endt 2000 staat dit werk vermeld als ‘Amsterdam, gezicht op C.S., 1950 | gem. techniek/collage, 63,5 x 40 cm’.

Tijdens de tentoonstelling Woest had dit werk het bijschrift Amsterdam en was het te zien naast twee andere tekeningen over Amsterdam. Op de achterkant heeft Van Genk geschreven Amsterdam centraal station / met ronde Lutersche kerk PH kade, met daarnaast in een naamstempel het jaartal 1950.

Afbeelding: zie foto hierboven.

WVG-0114

Willem van Genk bouwt zijn universum (2010), p. 109
Geldersche tramwegen | s.d. | mixed media | Privécollectie

Dit werk werd in 2017 samen met WVG-0068 door Museum Het Dolhuys aangekocht van een particuliere verzamelaar. Tijdens Woest was het te zien in een van de vitrines.

Afbeelding: Willem van Genk bouwt zijn universum, p. 109.

Zie hier voor meer informatie over dit werk.

WVG-0115

Willem van Genk bouwt zijn universum (2010), p. 34
Geldersche tramwegen | s.d. | knipsel uit de bibliotheek van Willem van Genk | Museum Dr. Guislain

Volgens informatie van Museum Dr. Guislain uit september 2015 meet dit werk 47 x 62 cm. [i] De ontbrekende tondo (met een plattegrond van Arnhem) is verwerkt in Urbanisme et Architecture (WVG-0054). Tijdens Woest was het werk te zien in een van de vitrines. [ii]

Afbeelding: Woest, p. 52.

Zie hier voor meer informatie over dit werk.

WVG-0116

Willem van Genk bouwt zijn universum (2010), p. 108
Laatste blauwe tram | mixed media op bordkarton | s.d. | Privécollectie.

Op de lijst Van der Endt 2000 staat dit werk vermeld als ‘Laatste Blauwe Tram, ca. 1959 | gem. techniek/papier, ca. 28 x 39 cm’. Op de achterkant van dit werk heeft Van Genk geschreven: laatste blauwe tram “NZH”, met daarnaast in een naamstempel 10 Mei 1958. Dit betreft niet de datering van het werk maar is de datum waarop de Blauwe Tram voor de laatste keer reed tussen Den Haag en Voorburg. Tijdens Woest was het werk te zien in een van de vitrines.

Afbeelding: Willem van Genk bouwt zijn universum, p. 108.

Zie hier voor meer informatie over dit werk.

WVG-0117

Dit titelloze, onafgemaakte werk bestaat uit zes boardplaatjes waarop Van Genk is begonnen aan een afbeelding van een trolleybus in een stedelijke omgeving. Mogelijk gaat het hier om het laatste werk van Van Genk op board. Tijdens Woest was het werk te zien in een van de vitrines.

Afbeelding: zie hieronder.

WVG-0117

WVG-0118

Willem van Genk bouwt zijn universum (2010), p. 4
Organist St. Bavokerk Haarlem | s.d. | potlood op papier | Museum Dr. Guislain

Het werk is te zien tijdens de tentoonstelling Megalopolis bij de Collection de l’Art Brut in Lausanne.

Afbeelding: Willem van Genk bouwt zijn universum, p. 5.

WVG-0119

Willem van Genk bouwt zijn universum (2010), p. 29
Knipsel uit bibliotheek van Willem van Genk | Museum Dr. Guislain

Afgebeeld is een tram (lijn 1) op het Velperplein in Arnhem ter hoogte van de voormalige Incasso-Bank. Volgens informatie van Museum Dr. Guislain uit juni 2016 meet dit werk 65 x 64 cm. [iii]

Afbeelding: Willem van Genk bouwt zijn universum, p. 29 (boven).

Zie hier voor meer informatie over dit werk.

WVG-0120

Willem van Genk bouwt zijn universum (2010), p. 36
Zonder titel | verf en kleurpotlood op papier | Museum Dr. Guislain

Op de lijst Van der Endt 2000 staat dit werk vermeld als ‘Nijmegen/Bergbahnlinie, ca. 1959 | gem. techniek/papier, 23,5 x 34 cm’. Volgens informatie van Museum Dr. Guislain uit september 2015 meet dit werk 23,5 x 34 cm en heeft het als titel District Mooi Nederland. [iv] Het werk is te zien tijdens de tentoonstelling Megalopolis bij de Collection de l’Art Brut in Lausanne.

Zie hier voor meer informatie over dit werk.

WVG-0121

Willem van Genk bouwt zijn universum (2010), p. 74
Stadsplan Arnhem | uit de bibliotheek van Willem van Genk | Museum Dr. Guislain

Volgens informatie van Museum Dr. Guislain uit juni 2016 meet dit werk 21,8 x 32 cm. [v] Het werk is te zien tijdens de tentoonstelling Megalopolis bij de Collection de l’Art Brut in Lausanne (vitrine).

Afbeelding: Willem van Genk bouwt zijn universum, p. 74.

WVG-0122

Willem van Genk bouwt zijn universum (2010), p. 104
Leiden – Breedstraat | s.d. | pen en inkt op papier | Privécollectie

Op het linkerdeel van de tekening is het Leidse stadhuis aan de Breestraat te zien. Rechts is afgebeeld het begin van de Breestraat vanaf het Rapenburg.

Afbeelding: Willem van Genk bouwt zijn universum, p. 104.

WVG-0123

Willem van Genk bouwt zijn universum (2010), p. 126
Zonder titel | s.d. | mixed media op papier | Museum Dr. Guislain

Afgebeeld is een gele bus die door een landschap rijdt.

Afbeelding: Willem van Genk bouwt zijn universum, p. 126.

WVG-0124

Willem van Genk bouwt zijn universum (2010), p. 127
Zonder titel | s.d. | mixed media op papier | Museum Dr. Guislain

Afgebeeld is een gele bus (lijn 100 naar Doetinchem) op een brug. Het werk is te zien tijdens de tentoonstelling Megalopolis bij de Collection de l’Art Brut in Lausanne.

Afbeelding: Willem van Genk bouwt zijn universum, pp. 126-127.

WVG-0125

Willem van Genk bouwt zijn universum (2010), p. 127
Zonder titel | s.d. | mixed media op papier | Museum Dr. Guislain

Afgebeeld is een tram voor het gebouw van ‘De Nederlanden van 1845’ aan het Willemsplein in Arnhem. Volgens informatie van Museum Dr. Guislain uit juni 2016 meet dit werk 23,5 x 34 cm. [vi] Het is te zien tijdens de tentoonstelling Megalopolis bij de Collection de l’Art Brut in Lausanne.

Afbeelding: Willem van Genk bouwt zijn universum, p. 127.

WVG-0126

Willem van Genk bouwt zijn universum (2010), p. 142
Groot Arnhem | s.d. | mixed media op papier | Museum Dr. Guislain

Op de lijst Van der Endt 2000 staat dit werk vermeld als ‘Den Haag/Boekenweek | gem. techniek/papier, 22,8 x 30,8 cm’. Afgebeeld is de Hofplaats in Den Haag, met op de voorgrond een parkeerplaats met auto’s en touringcars.

Afbeelding: Willem van Genk bouwt zijn universum, p. 142 (boven).

Zie hier voor meer informatie over dit werk.

WVG-0127

Willem van Genk bouwt zijn universum (2010), p. 142
Vaarwel Tram | s.d. | mixed media op papier | Museum Dr. Guislain

Afgebeeld is de Amsterdamse Poort in Haarlem. De tekst VAARWEL TRAM heeft betrekking op de laatste rit van de Noord-Hollandse Blauwe Tram op 31 augustus 1957. Het werk is te zien tijdens de tentoonstelling Megalopolis bij de Collection de l’Art Brut in Lausanne.

Afbeelding: Willem van Genk bouwt zijn universum, p. 142 (onder).

Zie hier voor meer informatie over dit werk.

WVG-0128

Tekening van een stadstafereel in Groningen. Op de lijst Van der Endt 2000 staat dit werk vermeld als ‘Groningen met 1 mei optocht | gem. techniek/papier, 24 x 35 cm’. Het werk is te zien tijdens de tentoonstelling Megalopolis bij de Collection de l’Art Brut in Lausanne.

WVG-0129

Tekening van de St. Bavokerk in Haarlem. Het werk is te zien tijdens de tentoonstelling Megalopolis bij de Collection de l’Art Brut in Lausanne.

WVFG-0130

Tekening van een 1 mei-optocht voor de Dom in Keulen. De ontbrekende tondo is verwerkt in Urbanisme et Architecture (WVG-0054). Het werk is te zien tijdens de tentoonstelling Megalopolis bij de Collection de l’Art Brut in Lausanne (vitrine).

Zie hier voor meer informatie over dit werk en een afbeelding.

Megalopolis (Lausanne), maart 2021. Tegen de muur links v.l.n.r. WVG-0124, onbekend, WVG-0111; tegen de achtermuur WVG-0016 en een stukje van WVG-0028; tegen de muur rechts v.l.n.r. WVG-0118, WVG-0128, WVG-0125, WVG-0120, WVG-0127, WVG-0129; op de voorgrond in de vitrine WVG-0130

WVG-0131

Een set van zes litho’s die Van Genk in 1995 maakte. Drie litho’s vormen samen een afbeelding van het bovenste deel van een kerk, de drie andere tonen steeds drie personen op een treinperron.

WVG-0131a – linkerdeel kerk
WVG-0131b – middendeel kerk
WVG-0131c – rechterdeel kerk
WVG-0131d – perronscène I (links een man en een vrouw; lichter dan WVG-0131f)
WVG-0131e – perronscène II (paal met in spiegelbeeld de tekst VOIE).
WVG-0131f – perronscène III (links twee mannen; donkerder dan WVG-0131d)

Volledige sets litho’s bevinden zich bij Galerie Hamer, bij Stichting Collectie De Stadshof en in enkele particulier collecties.

Zie hier voor meer informatie over dit werk en een afbeelding.

WVG-0132

Tekening met een trein- of tramwagon met een reclame voor Turmac, een prominente pantograaf en het woord MÄRKLIN. Van Genk maakte meerdere kopieën van de tekening, die achter elkaar kunnen worden gelegd en op die manier een nieuwe afbeelding vormen. Het werk is vermoedelijk gemaakt in de tweede helft van de jaren negentig en bevindt zich bij Museum Dr. Guislain.

Zie hier voor meer informatie over dit werk en een afbeelding.

WVG-0133

Tekening in vierkleurenbalpen van het Haagse Leyenburg-ziekenhuis. In een tweede, bewerkte versie is een kopie van een strook uit het midden van de afbeelding aan de onderkant van een kopie van het hele werk geplakt, waarna het resultaat opnieuw met balpen en gouacheverf is bewerkt. Het werk is vermoedelijk gemaakt in de tweede helft van de jaren negentig en bevindt zich bij Museum Dr. Guislain.

Zie hier voor meer informatie over dit werk.

NOTEN

[i] E-mail van Eline Van de Voorde aan Jack van der Weide, 21 september 2015.

[ii] Dit leid ik af uit het feit dat een afbeelding is opgenomen in de publicatie. Zelf heb ik het werk tijdens Woest niet gezien.

[iii] E-mail van Eline Van de Voorde aan Jack van der Weide, 17 juni 2015.

[iv] E-mail van Eline Van de Voorde aan Jack van der Weide, 21 september 2015.

[v] E-mail van Eline Van de Voorde aan Jack van der Weide, 17 juni 2015.

[vi] Idem.

Aanzet tot een catalogue raisonné (8)

/ Jack van der Weide / 3 reacties

Dit is het achtste deel van een tekst over een aanzet tot een catalogue raisonné van het oeuvre van Willem van Genk.

Collage ’78 | 1978 | gemengde techniek op hardboard | 92 x 105,5 | Collection de l’Art Brut, Lausanne

WVG-0096

Een getekende wereld (1998), p. 119
Zelfportret-zwakzinnigennazorg | 1978 | mixed media on board | 94,5 x 105 cm | De Stadshof Zwolle, inv. nr. SH 190

Woest (2019), p. 26
Zelfportret Zwakzinnigennazorg | 1978 | gemengde techniek op hardboard | 94,5 x 105 cm | Stichting Collectie De Stadshof

Galerie Hamer verkocht het werk in 1989 voor fl. 15.000 aan een particuliere verzamelaar, die het in 1990 aan de Stichting Museum voor Naïeve Kunst schonk.

Afbeelding: Een getekende wereld, p. 48

Zie hier, hier en hier voor meer informatie over dit werk

WVG-0097

Een getekende wereld (1998), p. 119
Collage ’78 | 1978 | mixed media on board | 92 x 105,5 cm | Collection de l’Art Brut Lausanne, inv. nr. 2654

Woest (2019), p. 104
Collage ’78 | 1978 | gemengde techniek op hardboard | 92 x 105,5 cm | Collection de l’Art Brut, Lausanne

Afbeelding: Een getekende wereld, p. 78.

WVG-0098

Een getekende wereld (1998), p. 119
Orkest van Coburg | 1980 | mixed media on paper | 81,5 x 118 cm | Instituut Collectie Nederland, inv. nr. K 89407

Woest (2019), p. 132
Orkest van Coburg | 1980 | gemengde techniek op papier | 93 x 130 cm | Collectie Dolhuys, Haarlem

Galerie Hamer verkocht het werk in 1989 aan de De Rijksdienst Beeldende Kunst voor fl. 16.500.

Afbeelding: Een getekende wereld, pp. 50-51.

Zie hier voor meer informatie over dit werk.

WVG-0099

Een getekende wereld (1998), p. 115
Vallei de los Caidos | 1986 | oil on board | 64 x 119 cm | artist

Vallei de los Caidos maakte uiteindelijk deel uit van het negental schilderijen dat Nico van der Endt in 1998 verkocht aan De Stadshof voor fl. 225.000. Het stond aanvankelijk niet genoemd in de subsidieaanvraag. [i] Het werk was niet te zien tijdens Woest.

Afbeelding: Een getekende wereld, p. 125.

Zie hier voor meer informatie over dit werk.

WVG-0100

Een getekende wereld (1998), p. 115
Kapsalon | 1988 | oil on board | 61 x 120 cm | Collection de l’Art Brut Lausanne, inv. nr. 9748

Woest (2019), p. 148
Kapsalon | 1988 | olieverf op hardboard | 61,5 x 102,5 cm | Collection de l’Art Brut, Lausanne

Afbeelding: Een getekende wereld, pp. 68-69.

WVG-0101

Een getekende wereld (1998), p. 115
Zonder titel | ca 1990 | mixed media on paper | 40 x 60 cm | artist

De eenheid van het spinnenweb, p. 225
Wodka Kasakoff

Het werk was niet te zien tijdens Woest.

Afbeelding: Een getekende wereld, pp. 40-41.

Zie hier voor meer informatie over dit werk.

WVG-0102

Een getekende wereld (1998), p. 115
Station Brussel | 1994 | ballpoint on paper | 61,5 x 120,5 cm | Museum Charlotte Zander Schloβ Bönnigheim, inv. nr. Genk 2

Woest (2019), p. 60
Station Brussel Zuid | 1994 | bewerkte kopie van balpentekening | 61,5 x 120,5 cm | Sammlung Zander, Bönnigheim

Een identiek exemplaar van dit werk bevindt zich in de collectie van een particuliere verzamelaar in Den Haag. In dezelfde collectie bevindt zich ook een aantal al dan niet voltooide versies van dit werk, waarvan er enkele te zien waren tijdens Woest en waarvan er twee zijn afgedrukt in de publicatie (Woest, pp. 60 [onder] en 63).

Afbeelding: Woest, p. 60.

Zie hier voor meer informatie over dit werk.

WVG-0103

Een getekende wereld (1998), p. 115
Zagreb | 1995 | ballpoint on paper | 86 x 138,5 cm | De Stadshof Zwolle, inv. nr. 6080

Galerie Hamer verkocht het werk in 1996 aan De Stadshof voor fl. 14.000. [ii] Het was niet te zien tijdens Woest. Bij Museum Dr. Guislain in Gent bevindt zich een versie waarbij de sinaasappelnetjes die op het werk zijn aangebracht, gekopieerd zijn.

Afbeelding: Een getekende wereld, pp. 54-55.

Zie hier voor meer informatie over dit werk.

WVG-0104

Een getekende wereld (1998), p. 115
Laatste stoomtrein over de Maas | 1996 | ballpoint on paper | 50 x 60 cm | artist

Onbekend is welk werk hier wordt aangeduid. Mogelijk gaat het om een werk dat is ontstaan uit de afbeelding links in de bovenste strook van Zagreb (WVG-0103). Bij Museum Dr. Guislain in Gent bevinden zich meerdere uitvergrote kopieën (sommige licht bewerkt) van deze tekening.

Zie hier voor meer informatie over dit werk.

WVG-0105

Een getekende wereld (1998), p. 115
Orkest van Coburg in Zagreb | 1995 | ballpoint on paper | 41 x 210 cm | artist

Het betreft hier een bewerkte uitvergroting van de onderste strook van Zagreb (WVG-0103). Het werk was te zien tijdens Woest maar ontbrak in de publicatie. 

Afbeelding: foto’s tentoonstelling Woest.

Zie hier voor meer informatie over dit werk.

WVG-0106

Een getekende wereld (1998), p. 115
Busstation Arnhem | 1996 | ballpoint on paper | 68 x 146 cm | artist

Het betreft hier een bewerkte uitvergroting van de afbeelding in het midden van de bovenste strook van Zagreb (WVG-0103). Bij Museum Dr. Guislain in Gent bevindt zich een versie waarbij enkele kleurenkopieën niet helemaal op elkaar aansluiten. Het werk was te zien tijdens Woest maar ontbrak in de publicatie. 

Zie hier voor meer informatie over dit werk en een afbeelding.

WVG-0107

Een getekende wereld (1998), p. 115
Station | 1996 | ballpoint on paper | 15 x 70 cm | artist

Onbekend is welk werk hier wordt aangeduid. Mogelijk gaat het om een werk dat is ontstaan uit de afbeelding rechts in de bovenste strook van Zagreb (WVG-0103).

Woest, 3 oktober 2019. Links WVG-0098, rechts WVG-0105 (boven) en WVG-0106 (onder)

Van 19 september 2019 tot 3 januari 2021 was in het Outsider Art Museum (tegenwoordig: Museum van de Geest) in de Hermitage in Amsterdam de tentoonstelling Woest te zien. Het was na 1976 (Boxtel) en 1998 (Zwolle) de derde grote overzichtstentoonstelling van het werk van Willem van Genk. De publicatie bij de tentoonstelling toonde een groot aantal van de geëxposeerde werken, zij het niet alle. In de uitgave Woest zijn vijf tweedimensionale werken beschreven die in Een getekende wereld nog niet werden genoemd. [iii]

WVG-0108

Woest (2019), p. 57
Wissenschaft und Menscheid | datum onbekend | olieverf op hardboard | 63 x 30,5 cm | Stichting Willem van Genk, Almere

Het lijkt hier te gaan om een werk uit de periode 1975-1985.

Afbeelding: Woest, p. 56.

WVG-0109

Woest (2019), p. 64
Zonder titel | datum onbekend | tekening op papier | 27,5 x 41 cm | Collectie Irene Zalme, Den Haag

Afgebeeld is het gebouw van de Vlaamse Opera aan de Frankrijklei in Antwerpen, met op de straat ervoor enkele trams en een 1 mei-optocht.

Afbeelding: Woest, pp. 64-65.

WVG-0110

Woest (2019), p. 83
Bomenlaan | datum onbekend | olieverf op papier | 67 x 62 cm | Collectie Irene Zalme, Den Haag

Rechts op de afbeelding is een bordje te zien met de tekst Dieren Gelderse toren; in de verte rijdt een bus.

Afbeelding: Woest, p. 83.

WVG-0111

Woest (2019), p. 130
Drieluik Amsterdam | datum onbekend | gemengde techniek op papier | 39 x 194,5 cm | Stichting Willem van Genk, Almere

Afbeelding: Woest, pp. 130-131.

Zie hier voor meer informatie over dit werk.

WVG-0112

Woest (2019), p. 154
Pink Pronkjewail | 1985 | olieverf op hardboard | 40 x 100 cm | Stichting Willem van Genk, Almere

Afbeelding: Woest, p. 154-155.

NOTEN

[i] E-mail van Frans Smolders aan Jack van der Weide, 6 april 2021.

[ii] Van der Endt, Kroniek van een samenwerking, p. 105.

[iii] Over de werken die wel te zien waren tijdens de tentoonstelling maar niet in de publicatie werden opgenomen, kom ik later nog te spreken.