Ritsch-Fisch

Ronson, veiling, restauratie

/ Jack van der Weide / Een reactie plaatsen

Veilinghuis PIASA aan de Rue du Faubourg Saint-Honoré 118 in Parijs, 23 september 2025, met rechts de twee werken van Van Genk

De veiling, Art Brut & Cie – Antoine de Galbert Collection, eerder hier aangekondigd, vond afgelopen woensdag 24 september plaats. Verzamelaar X was speciaal voor de veiling afgereisd naar Parijs, zelf wilde ik het gebeuren online gaan volgen. Dat bleek op het moment suprême buiten de waard gerekend, of liever, buiten de instantie die mijn gegevens moest valideren en daar weinig haast mee had. Gelukkig waren daar verzamelaar X en WhatsApp.

Kavel 174, de tekening Panorama Moskou, kwam rond 20:00 uur aan de beurt. Het bieden begon op € 120.000 en stopte bij € 155.000. Samen met de veilingkosten leverde dat uiteindelijk een koopsom van € 203.360 op. Kavel 175, een trolleybus, begon met een startprijs van € 22.000, stopte bij € 42.000 en leverde samen met de veilingkosten een koopsom van € 55.104 op.1 Bij de trolleybus werd meegeboden vanuit de (halflege) zaal, het bieden bij Panorama Moskou ging volledig online.

Art Brut & Cie – Antoine de Galbert, 24 september 2025

Belangstellenden konden van de kavels van hun keuze een conditierapport opvragen. Dit bevatte in het geval van de werken van Van Genk niet heel veel meer informatie dan al op de website te vinden was. Bij Panorama Moskou werd vermeld dat het werk gerestaureerd was ‘in 2002 following multiple signs of wear, holes, and creases in the paper. It was reinforced with a Japanese paper lining’ (daarover dadelijk meer). De trolleybus was in een ‘Good overall condition’, maar ‘The artwork is dusty’ en er was sprake van ‘Oxidation of the adhesive’. Dat laatste, oxidatie van de lijm, was niet echt een verrassing, aangezien Van Genk werkte met de lijm die voorhanden was (meestal Bison kit). Meer in het algemeen vormen de bus-assemblages van Willem van Genk een uitdaging voor restaurateurs en zullen ze mogelijk, indien niet goed behandeld, over enkel tientallen jaren uit elkaar vallen.

***

Nog maar een keer Ronson. Eerder (hier en hier) maakte ik melding van buizen met het woord RONSONSERVICE, te zien op de werken Zelfportret – Zwakzinnigennazorg (WVG-0096), Zelfportret in De Ark (WVG-0081) en Paranăsky Kultur (WVG-0078). Er leek een verband te zijn met het aanstekermerk Ronson, dat inderdaad ook een servicepakket op de markt had gebracht, bedoeld voor het bijvullen en/of onderhouden van de aansteker. Daar stopte de connectie, omdat de door Van Genk afgebeelde buizen in niets leken op de elementen uit een dergelijk servicepakket, noch op een Ronson-aansteker. Op Marktplaats verscheen echter een aansteker die er op leek:

Links: advertentie Marktplaats, rechts: Zelfportret – Zwakzinnigennazorg (detail)

Het afgebeelde voorwerp is beduidend kleiner dan de door Van Genk afgebeelde buizen, het woord RONSONSERVICE ontbreekt, maar het is in ieder geval een begin.

***

Een interessante bijvangst van de veiling in Parijs: het (Franstalige) rapport van papierrestaurateur Caroline Marchal die in 2002 in opdracht van Nico van der Endt Panorama Moskou onder handen had genomen. Over de ondergrond van het werk: ‘Wit velijnpapier, licht gelijmd; machinaal vervaardigd. Het geheel bestaat uit 6 vellen van verschillende afmetingen, die op onregelmatige wijze aan elkaar zijn geplakt. Rondom is een strook papier (ongeveer 2 cm breed) geplakt. Deze is voorzien van kaders in zwarte en rode inkt. Aan de bovenkant bevindt zich de handgeschreven titelbalk (breedte 61 cm), uitgevoerd in zwarte en rode inkt: “??, Kremlin, Moskou, Panorama”.2 Over de techniek: ‘Gemengd: zwarte Chinese inkt, rode inkt, gouache (wit, geel, blauw, zwart), kleurpotloden (groen, wit), voorbereidende schetslijnen in grafietpotlood.’

Panorama Moskou vóór de restauratie (rapport Caroline Marchal)

Hoe was het gesteld met het werk? ‘De tekening is volledig op een wit katoenen doek geplakt. Het geheel is sterk gegolfd. Oude vouwlijnen (horizontaal en verticaal) vertonen materiaalverlies en een aanzienlijke mechanische zwakte.’ Daarbij was er sprake van ‘talrijke scheuren, ontbrekende stukken (sommige gerepareerd) en gebieden waar het papier is gescheurd’ en ‘zeer talrijke kreukels, met name in de lucht.’ Het op doek plakken van de tekening was gebeurd voor de tentoonstelling bij Steendrukkerij De Jong & Co. in Hilversum.3

Verder: ‘Bij het verwijderen van het doek bleek dat het werk eerder plaatselijk was gerepareerd, met name ter hoogte van de plooien, met behulp van stukjes bruin papier. De meeste van deze papiertjes zijn tijdens de behandeling bewaard gebleven omdat ze mogelijk door de kunstenaar zelf waren geplakt en omdat ze te kwetsbare zones vertoonden. De tekening werd ook gerepareerd met behulp van wit thermisch hechtend papier, dat over het hele oppervlak aan de achterkant werd aangebracht. Een groot deel van de eerder beschreven beschadigingen (verfrommelde vouwen, zwakke plekken en enkele scheuren) is het gevolg van deze dubbele laag.’

Verder waren er ‘talrijke sporen van rode inkt die op de rand is afgeven: rood crêpepapier dat op de achterkant van het werk is geplakt en afkomstig is van een oude montage’ en was er sprake van ‘lichte oppervlakkige vervuiling’, van ‘talrijke oppervlakkige slijtageplekken op de tekening, met name in de lucht’, van ‘ontbrekende delen als gevolg van materiaalverlies van de drager’, waren er ‘grote delen met overlopende retouches’ en was er ‘waarschijnlijk verspreiding van witte gouache in het bovenste gedeelte, mogelijk veroorzaakt door water.’

Veel van de genoemde zaken leken het gevolg te zijn van de roerige geschiedenis van het werk, dat jarenlang heen en weer was gesleept door Van Genk van zijn AVO-pension naar de woning van Willy in de Harmelenstraat, dat in 1964 was geprepareerd om tentoongesteld te worden in Hilversum en dat later mogelijk in Duitsland door Alfred Schmela en/of de nieuwe eigenaar Werner Butter was gerestaureerd. Mogelijk zal ook Van Genk zelf op enig moment hebben geprobeerd om verval van het werk tegen te gaan (de stukjes bruin papier).

Detail Panorama Moskou vóór de restauratie (rapport Caroline Marchal)

Marchal somt vervolgens op wat ze heeft gedaan:

  • droog reinigen van het oppervlak (schuren)
  • droog verwijderen van het doek
  • lokale versteviging van de zwakste zones op de achterkant met Japans papier (6 g/m²) en zetmeellijm
  • versterking van het hele oppervlak aan de achterkant met vierkantjes (10 x 10 cm) Japans papier (6 g/m²) en zetmeellijm
  • definitieve versteviging met Japans papier (15 g/m²) en zetmeellijm
  • vlak maken door middel van spanning
  • montage op het frame dat is geprepareerd met karton en permanent papier
  • retoucheren (aquarel)

Daarna kon het werk er weer tegen, kon Nico van der Endt het verkopen aan Ritsch-Fisch etc.

NOTEN

  1. Zie de website van het veilinghuis voor de behaalde reultaten. ↩︎
  2. Op de bovenrand van het werk staat СИЛУЗТ КРеМЛЯ МОСКВа ПаНОРаМа. Met СИЛУЗТ was waarschijnlijk СИЛУЭТ, ‘silhouet’ bedoeld. ↩︎
  3. ‘De heer De Hartog, die veel moeite heeft gehad met opplakken van de tekeningen op linnen, het inlijsten enz. […]’ (Bibeb, “Ik ben een grijs stuk pakpapier”, p. 122). ↩︎

Veiling, Schniewind, Harreveld

/ Jack van der Weide / 1 reactie

Panorama Moskou (detail)

En weer een veiling met werk van Willem van Genk. Dit keer zijn het geen etsen die onder de hamer komen, maar een trolleybus en een tekening. De veiling, Art Brut & Compagnie – Antoine de Galbert Collection, vindt plaats op woensdag 24 september bij veilinghuis PIASA aan de Rue du Faubourg Saint-Honoré 118 in Parijs. Zoals de naam al doet vermoeden, betreft het een veiling van (zo’n tweehonderd) werken uit de collectie van verzamelaar Antoine de Galbert.1

Kavel 175 betreft een trolleybus van Van Genk die ook te zien was tijdens de tentoonstelling Woest en die in mijn “Aanzet tot een catalogue raisonné” de aanduiding WVG-6028 kreeg. Het gaat om een onvoltooide bus (zonder wielen) met de basis van de trolleycake-doos nog zeer duidelijk herkenbaar. De website vaan PIASA geeft als datering 1990, in de catalogus van de veiling staat over Van Genk dat ‘En 1988, il oriente sa production vers la fabrication de maquettes d’autobus’ – opvallend exacte jaartallen. Het gaat om een Arnhemse trolleybus, met de bekende reclames Ratelband Hap-Hoek en Patisserie-Bonbonnerie Léon langs de dakranden. De voorgedrukte lijn en bestemming 2 GEITENKAMP is nog steeds leesbaar op de voorkant, al lijkt Van Genk bezig te zijn geweest dit te veranderen in lijn 9 vanaf ARNH station via de looyerstraat naar de laar (west).

De trolleybus van Antoine de Galbert tijdens Woest

Kavel 174 betreft de tekening Panorama Moskou die eveneens te zien was tijdens de tentoonstelling Woest en die in mijn “Aanzet tot een catalogue raisonné” de aanduiding WVG-0016 kreeg. De tekening was voor het eerst te zien in 1964 tijdens de tentoonstelling Willem van Genk’s fantastische werkelijkheid, bij Steendrukkerij De Jong & Co. in Hilversum, met als vraagprijs hfl. 10.000. Later dat jaar maakte zij deel uit van de tentoonstelling Van Genk’s phantastische Wirklichkeit bij Galerie Schmela in Düsseldorf, met als vraagprijs DM 5.000. Pieter Brattinga beweerde in 1973 dat hij het werk dat jaar had verkocht, maar hoogstwaarschijnlijk was dat al eerder gebeurd door Schmela. De koper was copywriter Werner Butter, die het werk in 2001 doorverkocht aan Nico van der Endt. Deze toonde het werk in 2002 in zijn galerie Hamer tijdens de expositie willem van genk en sieben wiemer glastra en verkocht het voor € 60.000 aan de Franse galeriehouder Ritsch-Fisch. Die verkocht het op zijn beurt rond 2010 aan Antoine de Galbert.

Panorama Moskou tijdens Woest

De trolleybus heeft als richtprijs € 30 000 / 40 000. Dit lijkt mij aan hoge kant, voor een bepaald niet vlekkeloze bus. Panorama Moskou heeft als richtprijs € 150 000 / 200 000, en dit lijkt me juist aan de lage kant. Er is niet heel veel vergelijkingsmateriaal (werken van Van Genk komen zelden ter veiling), dus de daadwerkelijke opbrengst gaat belangrijk zijn voor de komende jaren. Er komen veel klinkende namen uit de wereld van de Art Brut en de outsider art voorbij in de Parijse catalogus, waarbij slechts twee werken (van Henry Darger en Louis Souter) hoger zijn getaxeerd dan Panorama Moskou.

Panorama Moskou tijdens Willem van Genk’s fantastische werkelijkheid (1964)

***

Eind april 1939 verhuisde Willem van Genk naar het internaat Huize Alexander (“het Jongenshuis”) in het Gelderse Harreveld. Afgaande op twee vermeldingen in De Graafschapsbode verbleef hij daar ongeveer een jaar – het archief van het internaat zou bij een brand zijn vernietigd. Dat bleek niet het geval te zijn, op de website van het Erfgoedcentrum voor Nederlands Kloosterleven zag ik dat het archief van Harreveld werd en wordt beheerd door de Broeders van Amsterdam in Voorhout. Daar bleek men ook de persoonskaart van Willem van Genk te bezitten:

Persoonskaart Willem van Genk, Harreveld 1929

Archivaris Loes Hermans wist mij te vertellen dat “Huis No …” een interne nummering van het aantal plaatsen in het internaat was: ‘Het huis had ongeveer 200 plaatsen. Een nieuwkomer kreeg een opengevallen nummer. In het internaat waren acht afdelingen met verblijfszalen oplopend naar leeftijdsgroep. Afdeling C was voor de jongste jongens die naar school gingen. Daarna schoof je steeds een afdeling verder. In Afdeling E zaten jongens tot 19 jaar.’ De Sint Vincentius Vereniging, waaronder het internaat viel, had verspreid door het land Commissies van Kinderverpleging en Kinderbescherming opgericht. ‘Deze commissies namen de voogdij op zich van verwaarloosde jeugd. “Commissie Den Haag” betekent dat Willem van Genk door de Commissie Kinderbescherming uit Den Haag op Harreveld is geplaatst.’

De persoonskaart vermeldt dat Willem van Genk op 12 juli 1939 werd “afgehaald”. Loes Hermans: ‘Deze formulering ben ik op de andere kaarten niet tegengekomen en het is onduidelijk wat dit inhoudt. Op de kaart staat ook niet aangegeven dat hij tot juli 1940 is gebleven. Misschien is deze aanvulling later vergeten op de kaart te zetten. Heel jammer, want dan had er op de kaart bij Handwerk waarschijnlijk wel een vakrichting gestaan. Nu is dat nergens meer te achterhalen, omdat er geen verdere persoonlijke  gegevens in het archief zijn bewaard.’2 Er is derhalve ruimte voor twijfel, maar het meest waarschijnlijke is dat Willem van Genk niet een jaar maar slechts enkele maanden in Harreveld verbleef. Een week na zijn terugkeer verhuisde Jozef van Genk met zijn gezin naar Den Haag.

***

Nogmaals terug naar Düsseldorf. Een paar weken geleden schreef ik dat “Frau Schniewind”, die in 1964 bij galerie Schmela een werk van Van Genk had gekocht, in werkelijkheid Annelies von Ribbentrop was, de weduwe van nazikopstuk Joachim von Ribbentrop. Echter, Annelies von Ribbentrop had een zuster die wérkelijk “Frau Schniewind” heette en die een bekend kunstverzamelaar was. Deze Franziska of Fänn Schniewind (1898–1980) was de tweede vrouw van zijdefabrikant Willy Schniewind (1890-1978) die veel contacten had in de wereld van de moderne kunst en zelfs meerder malen werd afgebeeld, onder andere door Max Beckmann. ‘Die umfangreiche Kunstsammlung der Schniewinds umfasst Werke der Klassischen Moderne und abstrakten Nachkriegskunst u.a. von Ernst Ludwig Kirchner, Georges Braque, Oskar Schlemmer,  Günther Uecker und Gerhard Richter. Als eine der ersten deutschen Sammlungen kauften die Schniewinds in den 1960er Jahren Werke der US-amerikanischen Pop-Art.’3

Otto Dix, Doppelbildnis Schniewind | 1956 | olieverf op doek | 160 x 90 cm

Het ligt dus veel meer voor de hand dat het Fänn Schniewind was die bij Schmela een werk van Willem van Genk kocht, en niet Annelies von Ribbentrop. Toch spreekt Charlotte Zander in haar fax aan Nico van der Endt over ‘Ihre Tochter Ursula, die heute als Madame Painvin in Paris lebt’, wat zonder enige twijfel op Annelies en niet op Fänn betrekking heeft. Ook Van Genk zelf heeft het over ‘De weduwe van Von Ribbentrop’ die werk van hem heeft gekocht (‘afgetroggeld’). Wie de koper was bij Schmela, blijft daarmee onduidelijk.

NOTEN

  1. Zie de website van de veiling. ↩︎
  2. Loes Hermans aan Jack van der Weide, 3 april 2023. ↩︎
  3. Zie hier. ↩︎

Rechtszaak

/ Jack van der Weide / 1 reactie

Willemsplein, Arnhem | ca. 1950 | gemengde techniek op papier

Wat voorafging: in juni 2021 zag ik op de website van de kunstbeurs Art Paris 2021 een tekening van Willem van Genk staan, afkomstig van galerie Ritsch-Fisch uit Straatsburg. Naar bleek had Ritsch-Fisch in totaal vijf tekeningen van Van Genk in de verkoop, voor prijzen tussen de 6.500 en 19.500 euro. De tekeningen leken afkomstig te zijn uit de collectie van de Stichting Willem van Genk, maar onduidelijk was hoe ze in Straatsburg terecht waren gekomen. In maart 2023 bood de galerie opnieuw tekeningen van Van Genk aan; dit keer waren het er zeven, met een vraagprijs van € 17.000 per stuk. Met enige moeite kwam ik de oorsprong van de tekeningen te weten: ze waren afkomstig van Ans van Berkum, voormalig voorzitter van de Stichting Willem van Genk.

Op 14 september 2023 publiceerde dagblad NRC een uitgebreid artikel over de zaak rond de tekeningen: “Stichting beticht museumdirecteur van frauduleuze verkoop”. Journalist Arjen Ribbens had zich in de materie verdiept en had gesproken met aan aantal betrokkenen, onder wie Ans van Berkum, Nico van der Endt en Hans Looijen, de opvolger van Van Berkum als voorzitter van de Stichting Willem van Genk. Van Berkum gaf toe dat ze de tekeningen in 1998 had meegenomen tijdens de ontruiming van het appartement van Van Genk, zij het “te goeder trouw” omdat de werken in tijdschriften verborgen zaten. Pas jaren later zou ze het materiaal hebben ontdekt. Ze was tekeningen gaan verkopen om rechtszaken tegen Museum van de Geest te bekostigen en voor de kosten van haar dissertatie over de kunstenaar.1

NRC (voorkant Cultureel Supplement), 14 september 2023

Aan het einde van het NRC-artikel zei Stichtingsvoorzitter Hans Looijen dat hij juridische stappen zou gaan onderzoeken. Op 31 januari 2024 diende in de rechtbank in Lelystad een kortgeding over de kwestie, aangespannen door de Stichting Willem van Genk tegen Ans van Berkum. ‘De messen zijn duidelijk geslepen tijdens een kortgeding in de rechtbank in Lelystad. “Ik beschouw jou als mijn vijand”, zegt Van Berkum tegen de voorzitter van de stichting die haar heeft gedagvaard.’2 Advocaat Frits Huizinga eist namens de Stichting dat Van Berkum aangeeft om welke werken het gaat, wat ze heeft verkocht en wat ze heeft verdiend met de verkoop tot dusver: ‘De Stichting heeft een spoedeisend belang dat zij een volledige opgave ontvangt van hetgeen door Van Berkum is aangetroffen en de afgifte hiervan zodat de [tekeningen kunnen] worden veilig gesteld.’3

Van Berkums claim als zou zij de tekeningen hebben verworven door verjaring, is een punt dat door Huizinga wordt betwist. Van Berkum had aangegeven dat zij de tekeningen voor het eerst in 2006 had aangetroffen. ‘Zij heeft hiervan geen melding gemaakt terwijl zij nota bene voorzitter was van de Stichting en wist dat de Stichting is opgericht om het volledige werk van Van Genk te beheren overeenkomstig zijn wens en geen stukken zouden worden verkocht. Van Berkum had de [tekeningen] slechts in beheer en niet in bezit. Voor zover er sprake zou zijn van bezit is Van Berkum bezitter te kwader trouw.’4 Van Berkums advocaat Peter de Booij vindt dit allemaal onjuist en zegt dat zijn cliënt geen enkele verantwoording hoeft af te leggen. Daarbij kan ze volgens hem, omdat ze door de kwestie in opspraak is geraakt, niet meer promoveren met een dissertatie over Van Genk.

Twee weken later volgt de uitspraak van de rechter.5 Deze oordeelt dat er inderdaad sprake is van spoedeisend belang. Van Berkum hoeft echter niet aan te geven om welke werken het gaat, wat ze heeft verkocht en wat ze heeft verdiend met de verkoop tot dan toe. Wel verbiedt de rechter haar ‘om de stukken die zij in juli 1998 bij de ontruiming van het appartement aan de [Harmelenstraat 28] in [Den Haag] waar [Willem van Genk] woonde heeft meegenomen te koop aan te bieden of aan derden over te dragen, totdat in een bodemprocedure onherroepelijk is beslist wie hiervan eigenaar is’.6 De proceskosten dienen tussen beide partijen te worden verdeeld.

Er volgt derhalve een bodemprocedure om te bepalen wie de eigenaar van de tekeningen is. In januari 2025 krijg ik een mail van iemand die in het Musée d’Arts brut, singulier & autres in Montpellier heeft bezocht, met enkele foto’s van de twee werken van Willem van Genk die hij daar heeft gezien. Het ene werk is de ets Minsk 8/13 (WVG-0062), waarvan bekend is dat het museum deze bezit.7 Het andere werk is een tekening, door het museum aangeduid als Tramway en gedateerd 1945. Het betreft WVG-1010, Tramhalte, Amsterdam (zie hier), een van de tekeningen die Ans van Berkum zich had toegeëigend. Volgens de toelichting is de tekening afkomstig uit een ‘collection privée’. Op mijn vragen over het werk, via mail en via het contactformulier van het museum, wordt niet gereageerd. Daarmee blijft onduidelijk of de tekening rechtstreeks van Van Berkum of uit een andere collectie afkomstig is.

Tramhalte, Amsterdam (WVG-1010) in het Musée d’Arts brut, singulier & autres in Monpellier

Eind maart word ik gewezen op een filmpje dat te zien is op YouTube: ‘Het gaat om de achtergrond!’ Het betreft een filmpje van Stadsarchief Almere over “vormgevers van Almere”, waarin Ans van Berkum wordt geïnterviewd. Achter Van Berkum, die vermoedelijk in haar eigen woning staat, is een aantal kunstwerken te zien. Daaronder twee tekeningen van Willem van Genk, Velperplein, Arnhem (WVG-1071) en Willemplein, Arnhem (WVG-1075). Het betreft twee van de tekeningen die de inzet zijn van de genoemde bodemprocedure.

Ans van Berkum in haar interieur. Linksboven Willemsplein, Arnhem (WVG-1075), daaronder Velperplein, Arnhem (WVG-1071).

De bodemprocedure over het eigenaarschap van de tekeningen loopt nog steeds. Wie de uitkomst niet meer mee zal maken is Nico van der Endt, die op 19 januari overleed. Arjen Ribbens noemde hem in zijn necrologie voor NRC terecht ‘de grand old man van de outsiderkunst in Nederland’.8 Van der Endt vertegenwoordigde Van Genks zakelijke belangen vanaf 1976 tot diens dood, raakte met de kunstenaar bevriend en publiceerde in 2014 een boek over zijn protegé. Wat hij nog wel mee mocht maken was de publicatie van de biografie over Van Genk, De eenheid van het spinnenweb, in september 2024. Ook Van der Endt had de Stichting Willem van Genk geadviseerd om de werken die in handen waren van Van Berkum met een rechtszaak op te eisen. ‘Het kunsthistorisch belang van de tekeningen is groot, zegt hij. “Als ze eenmaal in het particuliere circuit zijn beland duiken ze nooit meer op.”’9

NOTEN

  1. Zie hier en hier. De twee vorige posts over deze kwestie hadden als titel “Straatsburg” en “Straatsburg (2)”. Voor deze post kwam “Straatsburg (3)” als titel niet in aanmerking, omdat het inmiddels niet meer om galerie Ritsch-Fisch draait. ↩︎
  2. Begin van een verslag van de rechtszaak in dagblad De Stentor (hier). Het artikel werd overgenomen in Tubantia en AD. ↩︎
  3. Pleitnota Frits Huizinga. ↩︎
  4. Ibidem. ↩︎
  5. Opnieuw verscheen er een verslag in De Stentor, “Ans mag ‘afvalberg’ van overleden schilder voorlopig niet verkopen: ‘Meer bewijs nodig’”. ↩︎
  6. Citaat uit de uitspraak op rechtbank.nl. ↩︎
  7. Het museum kocht de ets in 2018 via Galerie Hamer voor € 10.000. De ets was waarschijnlijk bij Hamer beland via Kunstuitleen Heden in Den Haag. ↩︎
  8. Arjen Ribbens, “Galeriehouder Nico van der Endt (83) maakte zich een halve eeuw lang sterk voor de outsiderkunst”, in: NRC, 24 januari 2025. ↩︎
  9. Arjen Ribbens, “Stichting beticht museumdirecteur van frauduleuze verkoop”, in: NRC, 14 september 2023. ↩︎

Aanzet tot een catalogue raisonné (21)

/ Jack van der Weide / 2 reacties

Dit is het eenentwintigste deel van een aanzet tot een catalogue raisonné van het oeuvre van Willem van Genk.

Still uit de documentaire over Willem van Genk door Theo Faber (2021) met WVG-1085 en WVG-1086 (YouTube)

Als gezegd, het is moeilijk om aan te geven om hoeveel tekeningen gaat het in de kwestie die ik hier en hier heb beschreven, omdat er tekeningen zijn die ik niet heb gezien en/of waar ik geen foto’s van heb. In onderstaande opsomming een paar laatste tekeningen waarvan ik denk te weten dat ze onder beheer van Stichting Willem van Genk zouden of hadden moeten vallen.

WVG-1081

Laurenskerk, Rotterdam | ca. 1950 | inkt op papier | ca. 34 x 22 cm | particuliere collectie

Pentekening in zwart/wit, in stijl en techniek enigszins vergelijkbaar met Prins Hendrikkade, Amsterdam  (WVF-0005). De Laurenskerk in Rotterdam is ook afgebeeld op WVG-1047 en WVG-0131. Litho WVG-0131b kent dezelfde voorstelling als deze tekening.

De tekening werd in februari 2022 door een particuliere verzamelaar overgenomen van Ans van Berkum. ‘Omdat we in de aanloop naar de tentoonstelling Woest met elkaar hadden samengewerkt wilde ze mij de toren cadeau doen. Nou ja, ze verlangde in ruil wel een donatie […] voor haar aanstaande dissertatie over Van Genk. […] Die donatie voelde als een koop.’1

De tekening was te zien bij Galerie Weisbard in Rotterdam, van 14 oktober tot en met 4 november 2022.

WVG-1082

Stadstram Antwerpen | ca. 1950 | gemengde techniek op papier

Opsomming van de tramlijnen in Antwerpen. Over de lijst is een logo geplaatst van een cirkel met de letter B; cf. WVG-1008.

De tekening was te zien tijdens de tentoonstelling Essenties 1 bij museum Het Dolhuys in Haarlem, van 9 juni tot 13 september 2015.

Boven links WVG-1073, boven rechts WVG-1074, onder WVG-1075

WVG-1083

Plan van Delft | ca. 1950 | gemengde techniek op papier

Stadsplattegrond van Delft, een stad die (voor zover bekend) verder niet voorkomt binnen het oeuvre van Van Genk. Gezien de nabijheid van Den Haag en de vele historische gebouwen is dit opmerkelijk.

De tekening was te zien tijdens de tentoonstelling Essenties 1 bij museum Het Dolhuys in Haarlem, van 9 juni tot 13 september 2015.

WVG-1084

Radiogids | ca. 1950 | potlood op papier

Reclametekening in de vorm van een kort stripverhaal. Een meisje zegt tegen haar moeder: Mams hebben we al de nieuwe radiogids – knal!!!, waarop de moeder (lezend in de radiogids) antwoordt: Ja kind we krijgen hem weer geregeld gestuurd extra oplaage! In het tekstwolkje van de dochter staat ook een tekening van een vrouw, met daarboven de tekst Heut – Carmen Miranda. In de linker bovenhoek staat een wat losser getekend persoon met een blinddoek om, met de tekst Tracht gèèn Blindemannetje te spelen met uw buitenlandse programmas!

Van Genk had langere tijd de ambitie om als reclametekenaar in zijn onderhoud te voorzien. Diverse tekeningendie hij rond 1950 maakte, kunnen in deze context worden beschouwd. De nauwkeurig getekende kapsels van de drie afgebeelde vrouwen (dochter, moeder en Carmen Miranda) zijn daarbij niet los te zien van het haarfetisjisme van de kunstenaar.

De tekening was te zien tijdens de tentoonstelling Woest bij Outsider Art Museum in Amsterdam, van 19 september 2019 tot 3 januari 2021.

WVG-1084

Theo Faber maakte in 2011 over Willem van Genk de documentaire Een getekende ziel (ca. 50 minuten), in samenwerking met Ans van Berkum. Daarin was een aantal tot dan toe onbekende tekeningen van Willem van Genk te zien, die gedeeltelijk in de vorige delen van deze aanzet tot een catalogue raisonné aan de orde zijn gekomen. Een getekende ziel was enige tijd op YouTube te zien maar werd commercieel nooit uitgebracht vanwege de hoge kosten van de muziekrechten. Faber, voormalig cameraman en editor voor RTV-Almere, maakte in 2021 een gewijzigde en ingekorte versie van zijn documentaire (ca. 20 minuten), waarin Van Berkum geen rol meer speelde en met andere, rechtenvrije muziek.2 Onderstaande tekeningen ken ik alleen van beelden uit een van beide versies; de afbeeldingen zijn derhalve stills daaruit.

WVG-1085

Stadsnet Nijmegen | ca. 1950 | gemengde techniek op papier

Enigszins slordig getekende en niet geheel correct plattegrond van Nijmegen met daarop aangegeven de verschillende routes van bus, tram en trein. Linksboven de tekst [Sta]dsnet Nijmegen (depôts statie Waelkade Nimwegen laag). In Nijmegen reed tussen juli 1952 en maart 1969 de trolleybus, deze tekening lijkt daarom in ieder geval van vóór juli 1952 te zijn.

WVG-1086

Algemeen Handelsblad | ca. 1950 | potlood op papier

Vermoedelijk gaat het hier om een fragment van een grotere potloodtekening, in dezelfde stijl als WVG-1084 en met vergelijkbare kenmerken. Een jonge vrouw leest een krant, waarop duidelijk ALGEMEEN HANDELSBLAD staat. Boven haar hoofd een reclameleus: U leest toch ook ….. “het Algemeen Handelsblad“?

WVG-1085 en WVG-1086

WVG-1087

Meisje met spiegel | ca. 1950 | potlood op papier

Potloodtekening van een zittend meisje aan een tafel dat een handspiegel voor zich houdt. De erotische lading van de tekening was voor Van Genk nog sterker door het kapsel van het meisje, nadrukkelijk in beeld gebracht. Er lijkt een verband te zijn met WVG-1084 en WVG-1086.

WVG-1088

Bomenlaantje | ca. 1950 | potlood op papier

Potloodtekening van een bomenlaantje, mogelijk dezelfde locatie als afgebeeld op WVG-0110 en/of WVG-1004 en/of WVG-1017 en/of WVG-1019 en/of WVG-1061. Qua techniek en materiaalgebruik zijn er overeenkomsten met WVG-1087.

WVG-1087 en WVG-1088

WVG-1089

Auto (uitgeknipt) | ca. 1950 | inkt op papier

Tekening (waarschijnlijk: fragment uit een grotere tekening) in zwart/wit van een straat, waarbij een auto is uitgeknipt die gebruikt is in de collage Brooklyn Bridge (WVG-0047; links in het midden, naast de letters in rood, wit en blauw). De stijl is vergelijkbaar met WVG-1059 en WVG-1060.

WVG-1090

Tram 21 | ca. 1950 | gemengde techniek op papier

Tekening van een straattafereel met een tram en enkele uitstappende passagiers. Aan de onderkant is een vorm uitgeknipt van een man met een pet en mogelijk een hand- of boekenkar, zoals te zien op WVG-1077.

WVG-1089 en WVG1090

WVG-1091

Haventafereel | ca. 1950 | gemengde techniek op papier

Scène met enkele schepen op een rivier, een boei, een kraan op een horizontale stellage en een opstijgend vliegtuig. Mogelijk gaat het om een afbeelding van de Rotterdamsche Droogdok Maatschappij, gevestigd op de Heijplaat aan de zuidelijke Maasoever. Het vliegtuig zou dan te verbinden zijn met het nabijgelegen vliegveld Waalhaven, dat tot in de Tweede Wereldoorlog bestond. Een andere mogelijkheid is het havengebied van Amsterdam, vanwege de tekst op het grote schip rechts (AMSTERDAMSCHE LLOYD). De beelden in Een getekende ziel suggereren dat het hier om een fragment uit een grotere tekening gaat.

WVG-1092

Leidseplein, Amsterdam | ca. 1950 | gemengde techniek op papier

Straattafereel met twee uitgeknipte tondo’s die zijn gebruikt in de collage Amsterdam (WVG-0047; links onder, en achter de letter A van AMSTERDAM). De tekening heeft veel overeenkomsten met WVG-1040. Het gebouw links is andermaal het Hirschgebouw aan het Amsterdamse Leidseplein. Ook hier een reclame voor een film boven de straat: I’ll Be Seeing You uit 1944, in Nederland uitgebracht onder de titel De Bittere Waarheid. De hoofdrolspelers Shirley Temple, Ginger Rogers en Joseph Cotten worden alle bij naam genoemd. De reclame links (GAMBA IJS) verwijst naar IJssalon Gamba in de Reguliersbreestraat, tegenover bioscoop Tuschinski. Emilio Gamba was een van de eerste Italiaanse ijsmakers in Nederland, met zaken in Den Haag (vanaf 1934) en Amsterdam (vanaf 1936).

WVG-1091 en WVG-1092

WVG-1093

Grote markt, Groningen | ca. 1950 | gemengde techniek op papier

Twee fragmenten van een tekening van de noordzijde van de Grote Markt in Groningen, inclusief veel reclameopschriften, trolleybussen, auto’s, voetgangers en zelfs een fietser. Groningen wordt niet heel vaak afgebeeld door Van Genk; zie echter WVG-0128 en WVG-1077.

WVG-1093

NOTEN

  1. Arjen Ribbens, “Stichting beticht museumdirecteur van frauduleuze verkoop”, in: NRC, 14 september 2023. ↩︎
  2. Hier te zien. ↩︎

Aanzet tot een catalogue raisonné (20)

/ Jack van der Weide / 1 reactie

Dit is het twintigste deel van een aanzet tot een catalogue raisonné van het oeuvre van Willem van Genk.

Sint Walburgiskerk, Zutphen (achterzijde WVG-1080)

Deze keer tien tekeningen waarvan ik goede afbeeldingen heb. Bronnen, steeds vermeld bij de betreffende tekening, zijn de oude website van Stichting Willem van Genk, galerie J-P Ritsch-Fisch en Ans van Berkum. Van zeven van de tien tekeningen ken ik geen afmetingen. Daar staat tegenover dat de foto’s van goede kwaliteit zijn.

WVG-1071

Velperplein, Arnhem | ca. 1950 | gemengde techniek op papier

Straattafereel bij avond op het Arnhemse Velperplein. Het perspectief is vergelijkbaar met dat van WVG-1027, zij het dat nu vanaf een hoger punt wordt gekeken – mogelijk de toren van de Sint Martinuskerk (cf. WVG-1011). De trolleybus rechts, voor de V&D, suggereert een naoorlogse situatie.

Ans van Berkum mailde mij een foto van de tekening op 24 augustus 2018.

WVG-1071

WVG-1072

Velperplein, Arnhem | ca. 1950 | gemengde techniek op papier

Straattafereel op het Arnhemse Velperplein, iets meer naar het zuiden dan op WVG-1063. Op de bovenrand van het boekenstalletje linksonder staat N.S.D.A.P., hetgeen een situatie tijdens de Tweede Wereldoorlog suggereert. Het gebouw rechts, de Levensverzekering Maatschappij Arnhem, is ook afgebeeld op WVG-0119.

Ans van Berkum mailde mij een foto van de tekening op 19 augustus 2018.

WVG-1072

WVG-1073

Eusebiuskerk, Arnhem | ca. 1950 | gemengde techniek op papier

Met potlood ingekleurde tekening van de Arnhemse Eusebiuskerk, gezien vanuit het zuidwesten. Rechts ervan de Sint-Walburgiskerk, uiterst rechts de oude Rijnbrug (tegenwoordig John Frostbrug).

Ans van Berkum mailde mij een foto van de tekening op 19 augustus 2018.

WVG-1073

WVG-1074

Velperplein, Arnhem | ca. 1950 | inkt op papier

Pentekening die linksboven door Van Genk zelf wordt toegelicht: Velperplein gezien van uit het raam van Vroom & Dreesman, met daaronder de toevoeging De Martinikerk zit ook in stijgers van de restauratie. Zie o.a. WVG-1011.

Ans van Berkum mailde mij een foto van de tekening op 19 augustus 2018.

WVG-1074

WVG-1075

Willemsplein, Arnhem | ca. 1950 | gemengde techniek op papier

Straattafereel met een verkiezingsdemonstratie voor de PvdA op het Willemsplein in Arnhem. Mijn eerste gedachte was dat het hier gaat om de aanloop naar de gemeenteraadsverkiezingen op 22 juni 1949. Dit zou echter niet stroken met de twee afgebeelde trolleybussen, die pas vanaf 5 september 1949 in Arnhem reden. De volgende gemeenteraadsverkiezingen waren op 29 mei 1953. De demonstratie zou dan tevens een 1 mei-optocht kunnen zijn, een bekend beeldmotief binnen het werk van Van Genk. De tekening toont opvallende overeenkomsten met zijn schilderij Schwebebahn Wuppertal (WVG-0030; zie hier): de drukke beeldvulling, de afgesneden personen aan de onderkant van de afbeelding en een gedeeltelijke inkadering van de scène door het afdak (vermoedelijk van een bushalte) rechtsboven. Het Arnhemse Willemsplein is ook te zien op WVG-0125, inclusief het gele gebouw links (De Nederlanden van 1845 uit 1939 van architect Willem Dudok).

Ans van Berkum mailde mij een foto van de tekening op 24 augustus 2018.

WVG-1075

WVG-1076

Geldersche Achterhoek | ca. 1950 | gemengde techniek op papier

Gedetailleerde plattegrond van de Achterhoek, met speciale aandacht voor wegen en openbaar vervoer-verbindingen. Zie ook WVG-1004 en WVG-1007.

Ans van Berkum mailde mij een foto van de tekening op 2 oktober 2018.

WVG-1076

WVG-1077

Een fantasie op de Groningsche Streekdag | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | 27,5 x 21 cm

Straattafereel in Groningen met een trolleybus, enkele passagiers en voetgangers, een vrachtwagen en een karretje met boeken. Tekst op de achterkant: Een fantasie op de Groningsche Streekdag, (waar ook wordt gezinspeeld op de nieuwe aanwinst der gemeentetransport n.l. de elektrische bus in het stadsnet Groningen.)1 Voor informatie over de trolleybus in Groningen, zie hier.

De tekening was te zien op de oude website van Stichting Willem van Genk (gehost door Nuoska), die tot half november 2022 te benaderen was; en werd in 2021 aangeboden (en verkocht) door galerie J-P Ritsch-Fisch. Ans van Berkum mailde mij op 24 augustus 2018 een foto van de tekening, die ook stond afgebeeld in het bij WVG-1038 genoemde document uit 2013 met een plan voor een centrum voor outsiderkunst in Almere.

WVG-1077

WVG-1078

Haarlemmerpoort, Amsterdam | ca. 1950 | gemengde techniek op papier

Afgebeeld in het uitzicht onder de poort aan het Haarlemmerplein, in de richting van het stadscentrum. Een bijna identieke tekening gebruikte Van Genk in de collage Amsterdam (WVG-0047; zie hier).

De tekening was te zien op de oude website van Stichting Willem van Genk (gehost door Nuoska), die tot half november 2022 te benaderen was. De tekening hing/hangt in de woning van Ans van Berkum.

WVG-1078

WVG-1079

Hotel Oranje Nassau, Arnhem | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | 24 x 36 cm

Hotel Oranje Nassau in Arnhem, gezien door het raam van de stationsrestauratie. Het hotel aan het Stationsplein werd in de Tweede Wereldoorlog verwoest. Het regent, net als op WVG-1006, WVG-1014 en WVG-1031.

De tekening werd in 2023 aangeboden door galerie J-P Ritsch-Fisch.

WVG-1079

WVG-1080

Doetinchemmer straatweg | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | 23 x 35 cm

Op de achterkant van dit werk de tekst: (andere zijde) Doetinchemmer straatweg | Hoog Keppel/Laag Keppel dienst G.T.W. (avondopname). Afgebeeld is een bus die bij avond over een door bomen omzoomde weg rijdt, voorbij een verlicht gebouw.

De tekening werd in 2023 aangeboden door galerie J-P Ritsch-Fisch en bleek toen aan de achterkant eveneens een afbeelding te hebben: een ingekleurde pentekening van de Sint Walburgiskerk in Zutphen, met de tekst Groeten uit Zutphen!

WVG-1080

NOOT

  1. Tekst overgenomen uit een email van Ans van Berkum aan Jack van der Weide, 24 augustus 2018. ↩︎

Aanzet tot een catalogue raisonné (19)

/ Jack van der Weide / 1 reactie

Dit is het negentiende deel van een aanzet tot een catalogue raisonné van het oeuvre van Willem van Genk.

Plattegrond Amsterdam (WVG-1064)

Opnieuw een aantal zaken die te zien waren tijdens de tentoonstelling Woest in het Outsider Art Museum in Amsterdam, van 19 september 2019 tot 3 januari 2021.

WVG-1061

Zandpad met bomen | ca. 1950 | potlood op papier | ca. 40 x 25 cm

Zwart/wit-tekening met een uitgeknipte tondo, die is gebruikt in de collage Amsterdam (WVG-0047; rechterbenedenhoek).

WVG-1062

Straatafereel met draaiorgel | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 20 x 30 cm

Straattafereel met een uitgeknipte tondo, die is gebruikt in de collage Amsterdam (WVG-0047; rechts van het midden, de rechter van de twee verbonden tondo’s).

Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 3 oktober 2019. Boven links WVG-1061, boven rechts WVG-1062, daaronder WVG-1063, onder links WVG-1064, onder rechts WVG-1065

WVG-1063

Damrakleven | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 3 x 12 cm

Fragment van een tekening met lijnen, streepjes en groene krulletje. Rechtsboven het woord Damrakleven.

WVG-1064

Plattegrond Amsterdam | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 40 x 55 cm

Plattegrond met een uitgeknipte tondo, die is gebruikt in de collage Amsterdam (WVG-0047; links van het midden, tegen de bovenrand).

De tekening was te zien op de oude website van Stichting Willem van Genk (gehost door Nuoska), die tot half november 2022 te benaderen was.

WVG-1065

Achterruit tram | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 35 x 50 cm

Uitzicht door de achterruit van een tram met een uitgeknipte tondo, die is gebruikt in de collage Amsterdam (WVG-0047; links van het midden, links naast de tekening van het Paleis op de Dam).

WVG-1066

Graafschapsbode | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 35 x 17 cm

Twee gebouwen in Arnhem met daartussen een straat; op de straatnaambordjes: VELPERPLATZ (Velperplein), KAZERNELAAN en JANSSINGEL. Op de zijmuur van het linker, groen ingekleurde gebouw staat een reclame voor Vroom & Dreesman. Het rechter, rood ingekleurde gebouw is blijkens het gevelopschrift het Arnhems filiaal van de krant GRAAFSCHAPSBODE. Vóór de gebouwen hangen bovenleidingen voor trams of trolleybussen.

Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 12 september 2020; WVG-1066

WVG-1067

España staatkundig | ca. 1950 | boekje, gemengde techniek | ca. 15 x 30 cm

Boekje met teksten en tekeningen over Spanje, waarschijnlijk in het kader van een voorgenomen vakantiereis. Mogelijk is er een verband met Madrid (WVG-0033) of de onvoltooide tekening van de metro in Madrid (WVG-088).

WVG-1068

Boekenweek | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 10/15 x 12 cm

Fragment van een tekening met een gevelrij. Aan de onderkant de tekst DE BOEKENWEEK, aan de linkerkant (verticaal) CINEAC.

Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 3 oktober 2019. Boven links WVG-1067, boven rechts WVG-1068, onder links WVG-1069, onder rechts WVG-1070

WVG-1069

Encyclópèdy | ca. 1950 | omslag, gemengde techniek | ca. 25 x 40 cm

Zelfgemaakt omslag voor deel II van de encyclopedie van G.L. Kepper (1890). Op de voorkant (en kleiner op de rug) een logo WvG dat al enigszins lijkt op het logo waarmee Van Genk later veel van zijn werk zou signeren. Op de achterkant twee maal een naamstempel met als adres MAGNOLIASTR. 10 in den Haag; en een datumstempel 14 JULI 1941.

WVG-1070

Spoorjubileum | ca. 1950 | schetsboekje met ringband, inkt op papier | ca. 20 x 30 cm (per blad)

Op de enige mij bekende foto is links het Nieuw stationsgebouw te Utrecht getekend vanuit vogelvluchtperspectief. In de rechterbenedenhoek van de tekening is een kadertje met teksten toegevoegd, onder andere SPOORJUBILEUM | 1839 – 1939 – 1944. Op het rechterblad is het Damrak in Amsterdam te zien, met warenhuis De Bijenkorf. De stijl van de tekeningen lijkt sterk op die van WVG-1051.

Aanzet tot een catalogue raisonné (18)

/ Jack van der Weide / 1 reactie

Dit is het achttiende deel van een aanzet tot een catalogue raisonné van het oeuvre van Willem van Genk.

Aankondiging op Facebook van een tentoonstelling met werk van Willem van Genk. Het getoonde werk is WVG-1054

Opnieuw een aantal tekeningen dat te zien was tijdens de tentoonstelling Woest in het Outsider Art Museum in Amsterdam, van 19 september 2019 tot 3 januari 2021.

WVG-1051

Stadsgezicht met station | ca. 1950 | potlood op voorbedrukt papier | ca. 20 x 20 cm

Stadsgezicht met station vanuit vogelvluchtperspectief. Op het papier: Telegram via Hollandradio PTT .

WVG-1052

De Bijenkorf heeft ‘t! | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 9 x 20cm

Fragment van een grotere tekening waar ook WVG-1053 deel van uitmaakte. Afgebeeld is een deel van de gevel van warenhuis De Bijenkorf, vestiging Amsterdam (Damzijde).

Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 3 oktober 2019 en 12 september 2020 (collage). Boven v.l.n.r. WVG-1051, WVG-1052 en WVG-1053, onder WVG-1054

WVG-1053

De Bijenkorf | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 18 x 18 cm

Fragment van een grotere tekening waar ook WVG-1052 deel van uitmaakte. Afgebeeld is een deel van de gevel van warenhuis De Bijenkorf, vestiging Amsterdam (Damrakzijde).

WVG-1054

Parklandschap met brug | ca. 1950 | verf op papier | twee delen, ca. 23 x 35 cm en ca. 26 x 9 cm

Tekening in twee delen; mogelijk betreft de afbeelding Sonsbeekpark in Arnhem. Techniek en onderwerpkeuze zijn atypisch binnen het werk van Van Genk.

De tekening werd in 2023 aangeboden door galerie J-P Ritsch-Fisch.

WVG-1055

Hoera we zijn vrij | ca. 1945 | gemengde techniek op papier | ca. 30 x 20 cm

Een kaart van Nederland in oranje/rood, met vanuit Noord-Brabant twee vlaggen (rechts de Nederlandse, links een egaal geel/bruin-gekleurde met een tekst) en in het midden twee groene balken met de tekst Hoera we | zijn vrij.

WVG-1056

De Natuurjuwelen van de Achterhoek | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 24 x 32 cm

In het midden van deze tekening, van boven naar beneden: een deel van een plattegrond van Arnhem; een tekening van een stoomtram; en een deel van een plattegrond van Velp. Links en rechts hiervan wordt een overzicht gegeven van verschillende stoomtramroutes. Over de hele tekening is diagonaal een langwerpig stuk wit papier geplakt met in rood potlood de tekst De Natuurjuwelen van de Achterhoek en daaronder in kleinere letters Beginpunt Arnhem = per snelbus naar ’t centrum; Doetinchem en Wisch.

Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 12 september 2020 (collage). V.l.n.r. WVG-1055, WVG-1056 en WVG-1057

WVG-1057

Het dagblad de Waarheid | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 30 x 20 cm

Blad met veel tekst plus aan linkerkant een tekening van een man met een soort sneeuwschuiver onder een vel papier. Schuin over de tekst staat in rood potlood Het dagblad | de Waarheid | uit verzet geboren | geeft de | doorslag!

WVG-1058

Werken der luchtvaart | ca. 1950 | inkt op papier | ca. 15 x 20 cm

Stukje papier met een lijstje van teksten over luchtvaart (geraadpleegde bronnen) waaruit vier vliegtuigjes zijn geknipt die zijn gebruikt in de collage Brooklyn Bridge (WVG-0047; in het midden tegen de linker zijkant). Dat Van Genk de vliegtuigjes knipte uit een lijst met literatuur over luchtvaart, was conform zijn gewoonte om op die manier vorm en inhoud op elkaar af te stemmen.

WVG-1059

Photograven bij u thuis | ca. 1950 | inkt en potlood op papier | ca. 10 x 30 cm

Rechts een afbeelding van een fotograaf in actie, die een foto maakt van twee dames en een driewieler; begeleidende tekst: “photograven bij U thuis!” Links een tekst over de firma Gevaert, die gevestigd is in Antwerpen/Mortsel en Den Haag. Het gaat om een fragment uit een groter vel ruitjespapier, met aan de bovenkant een rechte rand en aan de onderkant een onregelmatige vorm die aangeeft dat er een deel is uitgeknipt; het uitgeknipte deel is onder meer gebruikt in de collage Brooklyn Bridge (WVG-0047; de rolfilm rechts in het midden die het woord Gevaert vormt). De stijl is dezelfde als die van WVG-1060.

Gevaert (voluit Lieven Gevaert & Co, later N.V. Gevaert Photo-producten) was een Belgische firma met een filiaal aan de Scheveningseweg in Den Haag, waar Nora van Genk het fotografie-vak leerde. Na de Tweede Wereldoorlog vestigde ze zich als zelfstandig ondernemer in Antwerpen, waar ze een studio voor portretfotografie opzette.

Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 3 oktober 2019 (collage). Boven WVG-1058, midden WVG-1059, onder WVG-1060.

WVG-1060

Aardige opname’s | ca. 1950 | inkt op papier | ca. 9 x 14 cm

Tekening van een hond die op een tafel tegen een vrouw opspringt en daarbij een vaas bloemen omstoot, die tegen een andere vrouw aan valt; begeleidende tekst : Aardige opname’s. Het gaat om een fragment uit een groter vel ruitjespapier, waarbij een vorm is uitgeknipt die gebruikt is in de collage Brooklyn Bridge (WVG-0047; onder de rolfilm van WVG-1059). De stijl is dezelfde als die van WVG-1059.

Aanzet tot een catalogue raisonné (17)

/ Jack van der Weide / 1 reactie

Dit is het zeventiende deel van een aanzet tot een catalogue raisonné van het oeuvre van Willem van Genk.

WVG-1047 (detail)

Opnieuw een aantal tekeningen dat te zien was tijdens de tentoonstelling Woest in het Outsider Art Museum in Amsterdam, van 19 september 2019 tot 3 januari 2021.

WVG-1041

Spoorweg | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 35 x 23 cm

Pentekening die vooral is ingekleurd met waterverf, waarbij het kleurenpalet overeenkomsten vertoont met dat van WVG-1042. Afgebeeld is een trein in een landschap met bomen en met links en rechts enkele gebouwen die een stad suggereren.

Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 12 september 2020 (collage). Links WVG-1041, rechts WVG-1042

WVG-1042

Rivierlandschap | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 23 x 35 cm

Pentekening die vooral is ingekleurd met waterverf, waarbij het kleurenpalet overeenkomsten vertoont met dat van WVG-1041. Afgebeeld is en rivier met veel zeilbootjes in een groen, heuvelachtig landschap. De stad in de verte zou Arnhem kunnen zijn.

WVG-1043

Musus Sacrum | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 23 x 35 cm

Net als in het geval van WVG-1024 en WVG-1044 is hier sprake van twee tekeningen die op een groter stuk papier zijn bevestigd. De tekening rechts/boven is een deel van een plattegrond van Arnhem, met een rode pijl die wijst naar de locatie van concertgebouw Musis Sacrum aan het Velperplein. In grote witte letters staat op de pijl het woord MUSUS. Onder de tekening staan enkele teksten, waaronder Het velperplein, de muziekwereld! De tekening links/onder toont een afbeelding van Musis Sacum, vanuit dezelfde hoek als op WVG-1027. Ook onder deze tekening staan enkele teksten, waaronder het Velperplein nu zonder tram1 en, op een strookje wit papier, MUSUS SACRUM.

Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 12 september 2020 (collage). Boven WVG-1043, onder WVG-1044

WVG-1044

Ebatlijnen | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 23 x 35 cm

Net als in het geval van WVG-1024 en WVG-1043 is hier sprake van twee tekeningen die op een groter stuk papier zijn bevestigd. De tekening links toont Velperplein, gezien vanuit dezelfde hoek als op WVG 1011, met links de Sint Martinuskerk, rechts concertgebouw Musis Sacum en in de verte de Steenstraat. Aan de onderkant van de tekening is een witte strook geplakt met de tekst ARNHEM – VELPERPLEIN | met gebouw mucus coerum. Onder de tekening staat 1933 | (EBATLIJNEN) | (tramlijnen vanaf Velperplein) | (sneldienst), waarna een overzicht volgt van vijf tramlijnen. EBAT staat waarschijnlijk voor Elektronische BATterij.

De tekening rechts toont opnieuw de inmiddels verdwenen Trompetsteeg in Arnhem, met uitzicht op de toren van de Eusebiuskerk; cf. WVG-1012 en WVG-1014. Onder de tekening staat abusievelijk Arnhem Torenstraat. In het vooroorlogse Arnhem bestond een straat met die naam, maar afgebeeld is duidelijk de Trompetsteeg. Mogelijk speelde de Torenstraat in Van Genks woonplaats Den Haag een rol bij de verwisseling.

WVG-1045

Adolf Hitler | ca. 1945 | gemengde techniek op papier | ca. 28 x 45 cm

Dubbel blad, mogelijk uit een schrift of cahier. Rechts een paginagrote parodie op een rouwadvertentie voor Adolf Hitler, compleet met zwart rand: De crematie had plaats in zijn Hoofdbunker aan de Wilhelmstrasse te Berlijn, enzovoort. Links enkele kleine tekeningen rond Hitler en de Tweede Wereldoorlog, onder andere een spinnenweb met de Führer als spin in het midden, en een marcherende Hitler met eronder de tekst HITLER DANST DE LAMBETHWALK. Dat laatste was de alternatieve titel voor een korte Britse propagandafilm uit 1942, Schichlegruber Doing the Lambeth Walk.

Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 3 oktober 2019 (collage). Boven WVG-1045, onder WVG-1046

WVG-1046

In Antwerpen was ’t ’n hel | ca. 1945 | gemengde techniek op papier | ca. 28 x 45 cm

Dubbel blad, mogelijk uit een schrift of cahier. Teksten met tekeningen in pen en waterverf, in de kleuren zwart, blauw en rood. De tekeningen op het linkerblad tonen een V1 die wordt afgevuurd vanuit Den Haag en neerkomt op Antwerpen, als illustratie bij een tekst hierover. Het rechterblad bevat twee kolommen met aanwijzingen voor zelfbescherming tijdens bombardementen, met diagonaal in rood potlood de over de linker kolom Dit is geweest.

WVG-1047

Waar facisme regeert sterft de vrijheid | ca. 1945 | gemengde techniek op papier | ca. 28 x 45 cm

Dubbel blad, mogelijk uit een schrift of cahier. Rechts een tekening van de Laurenskerk in Rotterdam (de triestige ruïni), kort na de Tweede Wereldoorlog, met een begeleidende tekst. De tekening is gesigneerd, zij het (nog) niet op de wijze zoals Van Genk dat later zou gaan doen. Links enkele kleine tekeningen rond Hitler en de Tweede Wereldoorlog (cf. WVG-1045, linker blad), onder andere een afbeelding van de Führer als engel (“Hoe Hitler zich zelf ziet”). Bij die laatste tekening is in potlood geschreven cartoon “De Waarheid”, inclusief een monogram dat al wél lijkt op latere ondertekeningen.

Het is mogelijk dat de twee bladen op verschillende momenten zijn volgetekend en -geschreven, wat de afwijkende ondertekeningen zou verklaren. Op het blad rechts is in de tekst sprake van ir. Witteveen, stadsarchitect van Rotterdam en maker van een wederopbouwplan in 1940. Witteveen ging echter in 1944 met ziekteverlof en er kwam een ander wederopbouwplan.1

Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 3 oktober 2019 (collage). Links WVG-1047, rechts WVG-1048

WVG-1048

Reizen op reisvergunning | ca. 1945 | gemengde techniek op papier | ca. 28 x 22,5 cm

Blad met veel tekst plus aan de bovenkant een tekening van een goederentrein met stoomlocomotief die een station verlaat. De tekst gaat over de situatie rond de herstart van het Nederlandse treinverkeer na de Tweede Wereldoorlog.

WVG-1049

Bloedbad te Amsterdam | ca. 1945 | gemengde techniek op papier | ca. 28 x 22,5 cm

Blad met twee grote tekeningen, met daartussen en daaronder teksten. De bovenste tekening is een illustratie bij de tekst eronder, over de schietpartij op de Dam in Amsterdam op 7 mei 1945, twee dagen na de capitulatie. De schoten (met name vanaf een gebouw op de hoek met de Kalverstraat) en het bloed zijn in rood weergegeven. De onderste tekening en tekst staan hiermee in contrast, de tekening toont een feestende massa op de Dam, gezien vanaf ’t bordes Kon. Paleis.

De tekening was te zien op de oude website van Stichting Willem van Genk (gehost door Nuoska), die tot half november 2022 te benaderen was.

Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 3 oktober 2019 (collage). Links WVG-1049, rechts WVG-1050

WVG-1050

Rhijnspoorplein, Amsterdam | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 36 x 31 cm

Afgebeeld is onder meer het Weesperpoortstation, dat hier tot 1939 lag. ‘Dit was het vertrekpunt voor de, door de Nederlandsche Rhijnspoorweg-Maatschappij (kortweg genoemd: Rhijnspoor) aangelegde en geëxploiteerde, spoorverbinding naar Utrecht en Arnhem. Van 1881 tot 1939 vertrok hier tevens de Gooische Stoomtram naar Diemen, Muiden, Naarden, Laren en Hilversum. […] Onderdeel van het plein is een brug, de Weesperpoort, over de Singelgracht.’ (Wikipedia)2

De tekening werd in 2021 aangeboden (en verkocht) door galerie J-P Ritsch-Fisch. Ans van Berkum mailde mij een foto van de tekening op 19 augustus 2018.

NOTEN

  1. Met dank aan Jan Vellekoop. ↩︎
  2. Hier (geraadpleegd op 12 december 2023). ↩︎

Aanzet tot een catalogue raisonné (16)

/ Jack van der Weide / 1 reactie

Dit is het zestiende deel van een aanzet tot een catalogue raisonné van het oeuvre van Willem van Genk.

Willemsplein, Arnhem (achterzijde WVG-1031)

Opnieuw een aantal tekeningen dat te zien was tijdens de tentoonstelling Woest in het Outsider Art Museum in Amsterdam, van 19 september 2019 tot 3 januari 2021.

WVG-1031

Willemsplein, Arnhem | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | 35 x 23 cm

Gezicht op het spoorwegviaduct over de Zijpendaalseweg , de Zijpse poort, die zich bevindt op het baanvak tussen de stations Arnhem Centraal en Arnhem Velperpoort. Als zo vaak op vroege tekeningen van straattaferelen, met name waar het afbeeldingen van Arnhem betreft, regent het. Hetzelfde spoorwegviaduct dient als punt van waaruit wordt gekeken op de grotere tekening Arnhem (WVG-0019; zie hier).

De tekening werd in 2023 aangeboden door galerie J-P Ritsch-Fisch en bleek toen aan de achterkant eveneens een afbeelding te hebben: een schetsmatige tekening in verf, inkt en potlood met een bomenrij en een tram, met daaroverheen een plattegrond van Arnhem. Linksboven de tekst Arnhem; Willemsplein (vòòr de modernisering).

Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 3 oktober 2019 (collage). Links WVG-1031, rechts WVG-1032

WVG-1032

VVV | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 33 x 23 cm

Collage van enkele stadsplattegronden, twee vignetten die deels over elkaar heen vallen (groen en wit) en een hoofd van een man. De stadsplattegronden zijn van Amsterdam, Antwerpen, Arnhem, Utrecht, Den Haag en Rotterdam. Op het bovenste, witte vignet staat in zwarte letters “Word lid van de Vereeniging van vreemdelingen verkeer in uw eigen woonplaats!” met daaroverheen in rood potlood V.V.V. De tekst op het groene vignet is nog maar gedeeltelijk leesbaar en bevat een vergelijkbare tekst, zij het dat het eerst woord gespeld wordt als Woord. Rechtsonder staat bij wijze van signatuur een stempel met W.F.A.M. van Genk | Magnoliastraat 10 | ‘S GRAVENHAGE.

WVG-1033

Halte 1 stadsdienst | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 19 x 30 cm

Straattafereel met trolleybussen in Velp. Op de ANWB-wegwijzer links staat ARNHEM | NIJMEGEN | VIA ELST (links) en DIEREN | DOESBURG | VIA DE STEEG (rechts). Mogelijk gaat het hier om het kruispunt tussen de Arnhemsestraatweg en de Daalhuizerweg.

De tekening was te zien op de oude website van Stichting Willem van Genk (gehost door Nuoska), die tot half november 2022 te benaderen was.

Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 3 oktober 2019 (collage). Boven WVG-1033, onder WVG-1034

WVG-1034

Volk en Vaderland | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 12,5 x 35 cm

Straattafereel met een tram, tanks en een autobus; vermoedelijk gaat het om Arnhem. Op het trottoir naast de tram lopen soldaten, op de huizengevel recht is onder meer te lezen N.S.D.A.P. en NATIONAAL SOCIALISTIS […], op een spandoek boven de straat staat “VOLK EN VADERLAND” UW KRANT! Volk en Vaderland was het weekblad van de NSB, dat verscheen in het formaat van een krant.

WVG-1035

Druivenkas | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 35 x 23 cm

Afbeelding van een man op klompen in een broeikas met druivenranken. Druivenkassen waren veel te vinden in het Westland (cf. WVG-1036).

Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 3 oktober 2019 (collage). Links WVG-1035, rechts WVG-1036

WVG-1036

Naaldwijk | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 24 x 16,5 cm

De bovenste helft van dit werk bestaat uit twee delen: rechts een egaal blauw-paars vlak, links een gelinieerd wit vlak met een potloodcirkel en de tekst “Naaldwijk” | “het centrum v/h westland”. De onderste helft bevat de eigenlijke tekening, een straattafereel in Naaldwijk op de hoek van de Prins Hendrikstraat en de He(e)renstraat. Linksonder staat de tekst Naaldwijk (Z.H.) kruispunt Heerenstraat. Op de zijmuur van de huizenrij links hangt een reclameaffiche voor rookwaren met daaronder de tekst SIGARENZAAK | OM de HOEK No 1.

De moeder van Willem van Genk, Maria Hoogstraten, kwam uit Naaldwijk. Op Herenstraat nummer 1 (nu afgebroken) woonden haar broers Jan en Arie, die er een sigarenwinkel dreven. Enkele van de zusjes Van Genk gingen daar in de tweede helft van de jaren dertig werken en ook Willem verbleef soms in Naaldwijk.

WVG-1037

Situatieplan Antwerpsche tram & Buurtspoorwegen | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 27,5 x 21 cm

Plattegrond van Antwerpen, volgens het opschrift aan de bovenkant: situatieplan der Economisch bedrijf der Antwerpsche tram & Buurtspoorwegen N.V. Antwerpen was de stad waar Van Genks zuster Nora na de Tweede Wereldoorlog een aantal jaren woonde.

Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 3 oktober 2019 (collage). Links WVG-1037, rechts WVG-1038

WVG-1038

Verkeer der N.B.M en G.T.W. | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 19 x 27,5 cm

Plattegrond van het midden en oosten van Nederland, met Utrecht, Amersfoort, Apeldoorn, Arnhem en Nijmegen (Nimwegen) als grotere stadskernen. Waar Van Genk het in zijn vroege tekeningen vaker over de GTW (Geldersche Tramwegen) heeft, is het noemen van de NBM (Nederlandsche Buurtspoorweg-Maatschappij) vrij uitzonderlijk.

De tekening was te zien op de oude website van Stichting Willem van Genk (gehost door Nuoska), die tot half november 2022 te benaderen was. Ook stond de tekening groot afgebeeld op de eerste pagina van een document uit 2013 met een plan voor een centrum voor outsiderkunst in Almere. Het document was afkomstig van Stichting Willem van Genk en was opgesteld door Ans van Berkum.1

WVG-1039

Dam, Amsterdam | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 16,5 x 13,5 cm

Straattafereel bij avond, waarbij links en rechts delen van de tekening zijn afgeknipt en gebruikt in de collage Amsterdam (WVG-0047; midden links en rechts). De tram in het midden van de afbeelding heeft als bestemming AMSTELSTATION.

Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 3 oktober 2019 (collage). Links WVG-1039, rechts WVG-1040

WVG-1040

Leidseplein, Amsterdam | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 23 x 35,5 cm

Straattafereel bij avond, met links een uitgeknipte tondo die is gebruikt in de collage Amsterdam (WVG-0047; midden rechterzijkant). Uit die tondo valt op te maken dat het gebouw links op deze tekening het Hirschgebouw aan het Amsterdamse Leidseplein is. Rechts het warenhuis Metz & Co, dat zich tussen 1908 en 2012 op de hoek van de Keizersgracht en de Leidsestraat bevond. De reclame boven de straat is voor de film The Song of Bernadette (1943) in Tuschinsky.

NOOT

  1. Stichting Willem van Genk (Ans van Berkum), “Centrum voor [outsider] kunst Willem van Genk in Almere” (eigen archief). ↩︎

Aanzet tot een catalogue raisonné (15)

/ Jack van der Weide / 1 reactie

Dit is het vijftiende deel van een aanzet tot een catalogue raisonné van het oeuvre van Willem van Genk.

Velperplein, Arnhem (WVG-1027)

Opnieuw een aantal tekeningen dat te zien was tijdens de tentoonstelling Woest in het Outsider Art Museum in Amsterdam, van 19 september 2019 tot 3 januari 2021.

WVG-1021

Mijnbouw | ca. 1945 | gemengde techniek op papier | 24,5 x 18 cm

Ingekleurde pentekening van een industriële omgeving, met erboven in grote groene letters Mijnbouw, daaronder in zwart rechtstreekse verbindingen per N.V. staatsspoorwegen vanaf centraal station – amsterdam en in rood de toevoeging (electrisch).

De tekening werd in 2021 aangeboden (en verkocht) door galerie J-P Ritsch-Fisch (‘Amsterdam central station’).

Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 3 oktober 2019. Boven links WVG-1001, boven rechts WVG-1021, onder links WVG-1006, onder rechts WVG-1022

WVG-1022

Kathedraal | ca. 1950 | inkt op papier | ca. 25 x 40 cm

Noordzijde van een kathedraal, mogelijk de de Sint-Janskathedraal in ‘s-Hertogenbosch.

WVG-1023

Interieur kathedraal | ca. 1950 | inkt op papier | ca. 36 x 25,5 cm

Binnenaanzicht van een kathedraal, mogelijk dezelfde als afgebeeld op WVG-1022.

WVG-1024

Stadsgezichten van Arnhem in 1933 | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 15,5 x 37 cm

In feite is hier sprake van twee tekeningen die op een groter stuk papier zijn bevestigd, met aan de onderkant van het geheel de tekst stadsgezichten van Arnhem in 1933 | (voor de verwoesting der binnenstad). De linker tekening (ca. 13 x 20 cm) is een afbeelding van de Grote Markt in Arnhem (cf. WVG-1018), met eronder de tekst GROTE MARKT ARNHEM met grote Eusebiuskerk […]. De rechter afbeelding (ca. 7 x 17 cm) is een binnenaanzicht van een station met daaronder de tekst ARNHEM CENTRAAL STATION RIJNSPOOR.

Ans van Berkum mailde mij een foto van de tekening op 19 augustus 2018.

Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 3 oktober 2019. Boven WVG-1024, onder links WVG-1023, onder rechts WVG-1025.

WVG-1025

Het project Rhijnstraat/Roermondsplein | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 26 x 44 cm

Een plattegrond van Arnhem, met in de linker bovenhoek de tekst Arnhem; Het project Rhijnstraat/Roermondsplein (lijn II). Het Roermondsplein in Arnhem is een verkeersplein ten westen van het stadscentrum bij de Nelson Mandelabrug (voorheen de Roermondspleinbrug). Aan de noordzijde grenst het plein aan het Nieuwe Plein, waar de Rijnstraat begint. Ooit lag op de plek van het Roermondsplein de Oude Haven, die na Tweede Wereldoorlog werd gedempt. Tot 1935 lag nabij de Oude Haven een schipbrug (cf. WVG-1030).

WVG-1026

Uitzicht door venster | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 24,5 x 33 cm

Afgebeeld is een uitzicht door een raam op een bijna lege straat, met links en rechts rood-wit gestreepte luifels. Recht rijdt een bus uit beeld met het opschrift VELUWSCHE AUT […]. Op straat staat een pijl naar rechts met een tekst  ZU […] HE […] BEEKT […]. Het lijkt al met al om een horecagelegenheid te gaan, in of in de buurt van Zutphen. Het procedé van de afbeelding door een raam gebruikte Van Genk vaker, onder andere in WVG-0046.

WVG-1027

Velperplein, Arnhem | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | 23 x 35 cm

Het Arnhemse Velperplein, gezien vanuit het noordoosten op straatniveau. Links concertgebouw Musis Sacrum, rechts warenhuis V&D. Vergelijk WVG-1011: daar ligt het perspectief hoger en bevindt de kijker zich ongeveer op de plaats van het warenhuis.

De tekening werd in 2023 aangeboden door galerie J-P Ritsch-Fisch.

WVG-1028

Dam, Amsterdam | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 21,5 x 23 cm

Centraal op deze tekening het Paleis op de Dam, een gebouw dat ook te zien is op onder andere WVG-0047 en WVG-0111. Op de voorgrond het Damplantsoen, dat midden jaren vijftig verdween.

Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 3 oktober 2019. Boven WVG-1026; midden v.l.n.r. WVG-1027, WVG-1028, WVG-1029; onder WVG-1030

WVG-1029

Westermarkt, Amsterdam | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 16,5 x 13,5 cm

Rechts de Westertoren; cf. WVG-1016. Op de trottoirs aan weerszijden van de trambaan marcheren soldaten.

WVG-1030

Rijn bij Arnhem | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 22,5 x 36,5 cm

De brug op voorgrond is de schipbrug die tot 1935 op die plek lag. Waar de brug aan de stadszijde uitkomt, ligt rechts de voormalige Oude Haven. De toren rechts is van de Eusebiuskerk, de toren links van de Kleine Eusebiuskerk die in de buurt van het centraal station lag.