Dit is het eenentwintigste deel van een aanzet tot een catalogue raisonné van het oeuvre van Willem van Genk.
Still uit de documentaire over Willem van Genk door Theo Faber (2021) met WVG-1085 en WVG-1086 (YouTube)
Als gezegd, het is moeilijk om aan te geven om hoeveel tekeningen gaat het in de kwestie die ik hier en hier heb beschreven, omdat er tekeningen zijn die ik niet heb gezien en/of waar ik geen foto’s van heb. In onderstaande opsomming een paar laatste tekeningen waarvan ik denk te weten dat ze onder beheer van Stichting Willem van Genk zouden of hadden moeten vallen.
WVG-1081
Laurenskerk, Rotterdam | ca. 1950 | inkt op papier | ca. 34 x 22 cm | particuliere collectie
Pentekening in zwart/wit, in stijl en techniek enigszins vergelijkbaar met Prins Hendrikkade, Amsterdam (WVF-0005). De Laurenskerk in Rotterdam is ook afgebeeld op WVG-1047 en WVG-0131. Litho WVG-0131b kent dezelfde voorstelling als deze tekening.
De tekening werd in februari 2022 door een particuliere verzamelaar overgenomen van Ans van Berkum. ‘Omdat we in de aanloop naar de tentoonstelling Woest met elkaar hadden samengewerkt wilde ze mij de toren cadeau doen. Nou ja, ze verlangde in ruil wel een donatie […] voor haar aanstaande dissertatie over Van Genk. […] Die donatie voelde als een koop.’1
De tekening was te zien bij Galerie Weisbard in Rotterdam, van 14 oktober tot en met 4 november 2022.
WVG-1082
Stadstram Antwerpen | ca. 1950 | gemengde techniek op papier
Opsomming van de tramlijnen in Antwerpen. Over de lijst is een logo geplaatst van een cirkel met de letter B; cf. WVG-1008.
De tekening was te zien tijdens de tentoonstelling Essenties 1 bij museum Het Dolhuys in Haarlem, van 9 juni tot 13 september 2015.
Boven links WVG-1073, boven rechts WVG-1074, onder WVG-1075
WVG-1083
Plan van Delft | ca. 1950 | gemengde techniek op papier
Stadsplattegrond van Delft, een stad die (voor zover bekend) verder niet voorkomt binnen het oeuvre van Van Genk. Gezien de nabijheid van Den Haag en de vele historische gebouwen is dit opmerkelijk.
De tekening was te zien tijdens de tentoonstelling Essenties 1 bij museum Het Dolhuys in Haarlem, van 9 juni tot 13 september 2015.
WVG-1084
Radiogids | ca. 1950 | potlood op papier
Reclametekening in de vorm van een kort stripverhaal. Een meisje zegt tegen haar moeder: Mams hebben we al de nieuwe radiogids – knal!!!, waarop de moeder (lezend in de radiogids) antwoordt: Ja kind we krijgen hem weer geregeld gestuurd extra oplaage! In het tekstwolkje van de dochter staat ook een tekening van een vrouw, met daarboven de tekst Heut – Carmen Miranda. In de linker bovenhoek staat een wat losser getekend persoon met een blinddoek om, met de tekst Tracht gèèn Blindemannetje te spelen met uw buitenlandse programmas!
Van Genk had langere tijd de ambitie om als reclametekenaar in zijn onderhoud te voorzien. Diverse tekeningendie hij rond 1950 maakte, kunnen in deze context worden beschouwd. De nauwkeurig getekende kapsels van de drie afgebeelde vrouwen (dochter, moeder en Carmen Miranda) zijn daarbij niet los te zien van het haarfetisjisme van de kunstenaar.
De tekening was te zien tijdens de tentoonstelling Woest bij Outsider Art Museum in Amsterdam, van 19 september 2019 tot 3 januari 2021.
WVG-1084
Theo Faber maakte in 2011 over Willem van Genk de documentaire Een getekende ziel (ca. 50 minuten), in samenwerking met Ans van Berkum. Daarin was een aantal tot dan toe onbekende tekeningen van Willem van Genk te zien, die gedeeltelijk in de vorige delen van deze aanzet tot een catalogue raisonné aan de orde zijn gekomen. Een getekende ziel was enige tijd op YouTube te zien maar werd commercieel nooit uitgebracht vanwege de hoge kosten van de muziekrechten. Faber, voormalig cameraman en editor voor RTV-Almere, maakte in 2021 een gewijzigde en ingekorte versie van zijn documentaire (ca. 20 minuten), waarin Van Berkum geen rol meer speelde en met andere, rechtenvrije muziek.2 Onderstaande tekeningen ken ik alleen van beelden uit een van beide versies; de afbeeldingen zijn derhalve stills daaruit.
WVG-1085
Stadsnet Nijmegen | ca. 1950 | gemengde techniek op papier
Enigszins slordig getekende en niet geheel correct plattegrond van Nijmegen met daarop aangegeven de verschillende routes van bus, tram en trein. Linksboven de tekst [Sta]dsnet Nijmegen (depôts statie Waelkade Nimwegen laag). In Nijmegen reed tussen juli 1952 en maart 1969 de trolleybus, deze tekening lijkt daarom in ieder geval van vóór juli 1952 te zijn.
WVG-1086
Algemeen Handelsblad | ca. 1950 | potlood op papier
Vermoedelijk gaat het hier om een fragment van een grotere potloodtekening, in dezelfde stijl als WVG-1084 en met vergelijkbare kenmerken. Een jonge vrouw leest een krant, waarop duidelijk ALGEMEEN HANDELSBLAD staat. Boven haar hoofd een reclameleus: U leest toch ook ….. “het AlgemeenHandelsblad“?
WVG-1085 en WVG-1086
WVG-1087
Meisje met spiegel | ca. 1950 | potlood op papier
Potloodtekening van een zittend meisje aan een tafel dat een handspiegel voor zich houdt. De erotische lading van de tekening was voor Van Genk nog sterker door het kapsel van het meisje, nadrukkelijk in beeld gebracht. Er lijkt een verband te zijn met WVG-1084 en WVG-1086.
WVG-1088
Bomenlaantje | ca. 1950 | potlood op papier
Potloodtekening van een bomenlaantje, mogelijk dezelfde locatie als afgebeeld op WVG-0110 en/of WVG-1004 en/of WVG-1017 en/of WVG-1019 en/of WVG-1061. Qua techniek en materiaalgebruik zijn er overeenkomsten met WVG-1087.
WVG-1087 en WVG-1088
WVG-1089
Auto (uitgeknipt) | ca. 1950 | inkt op papier
Tekening (waarschijnlijk: fragment uit een grotere tekening) in zwart/wit van een straat, waarbij een auto is uitgeknipt die gebruikt is in de collage Brooklyn Bridge (WVG-0047; links in het midden, naast de letters in rood, wit en blauw). De stijl is vergelijkbaar met WVG-1059 en WVG-1060.
WVG-1090
Tram 21 | ca. 1950 | gemengde techniek op papier
Tekening van een straattafereel met een tram en enkele uitstappende passagiers. Aan de onderkant is een vorm uitgeknipt van een man met een pet en mogelijk een hand- of boekenkar, zoals te zien op WVG-1077.
WVG-1089 en WVG1090
WVG-1091
Haventafereel | ca. 1950 | gemengde techniek op papier
Scène met enkele schepen op een rivier, een boei, een kraan op een horizontale stellage en een opstijgend vliegtuig. Mogelijk gaat het om een afbeelding van de Rotterdamsche Droogdok Maatschappij, gevestigd op de Heijplaat aan de zuidelijke Maasoever. Het vliegtuig zou dan te verbinden zijn met het nabijgelegen vliegveld Waalhaven, dat tot in de Tweede Wereldoorlog bestond. Een andere mogelijkheid is het havengebied van Amsterdam, vanwege de tekst op het grote schip rechts (AMSTERDAMSCHE LLOYD). De beelden in Een getekende ziel suggereren dat het hier om een fragment uit een grotere tekening gaat.
WVG-1092
Leidseplein, Amsterdam | ca. 1950 | gemengde techniek op papier
Straattafereel met twee uitgeknipte tondo’s die zijn gebruikt in de collage Amsterdam (WVG-0047; links onder, en achter de letter A van AMSTERDAM). De tekening heeft veel overeenkomsten met WVG-1040. Het gebouw links is andermaal het Hirschgebouw aan het Amsterdamse Leidseplein. Ook hier een reclame voor een film boven de straat: I’ll Be Seeing You uit 1944, in Nederland uitgebracht onder de titel De Bittere Waarheid. De hoofdrolspelers Shirley Temple, Ginger Rogers en Joseph Cotten worden alle bij naam genoemd. De reclame links (GAMBA IJS) verwijst naar IJssalon Gamba in de Reguliersbreestraat, tegenover bioscoop Tuschinski. Emilio Gamba was een van de eerste Italiaanse ijsmakers in Nederland, met zaken in Den Haag (vanaf 1934) en Amsterdam (vanaf 1936).
WVG-1091 en WVG-1092
WVG-1093
Grote markt, Groningen | ca. 1950 | gemengde techniek op papier
Twee fragmenten van een tekening van de noordzijde van de Grote Markt in Groningen, inclusief veel reclameopschriften, trolleybussen, auto’s, voetgangers en zelfs een fietser. Groningen wordt niet heel vaak afgebeeld door Van Genk; zie echter WVG-0128 en WVG-1077.
WVG-1093
NOTEN
Arjen Ribbens, “Stichting beticht museumdirecteur van frauduleuze verkoop”, in: NRC, 14 september 2023. ↩︎
Dit is het negende deel van een tekst over een aanzet tot een catalogue raisonné van het oeuvre van Willem van Genk.
Woest, 3 oktober 2019. Links boven WVG-0113, daaronder WVH-0007, daarnaast WVG-0005, rechts WVG-0092
Dit is vooralsnog het laatste deel van mijn inventarisatie van het tweedimensionale werk van Willem van Genk. Aan bod komen eerst enkele werken die te zien waren tijdens Woest maar die niet waren opgenomen in de publicatie bij die tentoonstelling. Vervolgens wordt een aantal werken genoemd uit Willem van Genk bouwt zijn universum, een boek uit 2010 van Museum Dr. Guislain in samenwerking met de Stichting Willem van Genk. Details als afmeting, datering en techniek zijn in dit boek echter minimaal zodat er met enig voorbehoud naar dient te worden gekeken. Incidenteel verwijs ik naar ‘de lijst Van der Endt 2000’, een lijst gedateerd 1 juni 2000 met ‘nog verkoopbare werken van Willem van Genk’, opgesteld door Nico van der Endt. Ik eindig met enkele werken die ik ken uit eigen waarneming.
Veel ontbreekt nog, met name een flink aantal merendeels kleinere tekeningen, al dan niet verknipt, sommige te zien tijdens Woest (zonder begeleidende tekst), tijdens andere tentoonstellingen en/of afgebeeld in Willem van Genk bouwt zijn universum. De tekeningen zijn hoofdzakelijk in bezit van de Stichting Willem van Genk en Museum Dr. Guislain; in beide gevallen beschik ik niet over een overzicht. Daarnaast is uiteraard de vraag waar men een lijn dient te trekken. Wat bijvoorbeeld te doen met de brieven, in sommige gevallen geschreven in verschillende kleuren en bezaaid met tekeningen, in andere vrijwel alleen interessant vanwege de inhoud? Verder bestaan er schetsboekjes, plakboekjes, reisverslagen, literatuurlijsten, memo’s enzovoort. Op aard en aantal van deze items is nauwelijks zicht.
WVG-0113
Op de lijst Van der Endt 2000 staat dit werk vermeld als ‘Amsterdam, gezicht op C.S., 1950 | gem. techniek/collage, 63,5 x 40 cm’.
Tijdens de tentoonstelling Woest had dit werk het bijschrift Amsterdam en was het te zien naast twee andere tekeningen over Amsterdam. Op de achterkant heeft Van Genk geschreven Amsterdam centraal station / met ronde Lutersche kerk PH kade, met daarnaast in een naamstempel het jaartal 1950.
Afbeelding: zie foto hierboven.
WVG-0114
Willem van Genk bouwt zijn universum (2010), p. 109 Geldersche tramwegen | s.d. | mixed media | Privécollectie
Dit werk werd in 2017 samen met WVG-0068 door Museum Het Dolhuys aangekocht van een particuliere verzamelaar. Tijdens Woest was het te zien in een van de vitrines.
Afbeelding: Willem van Genk bouwt zijn universum, p. 109.
Willem van Genk bouwt zijn universum (2010), p. 34 Geldersche tramwegen | s.d. | knipsel uit de bibliotheek van Willem van Genk | Museum Dr. Guislain
Volgens informatie van Museum Dr. Guislain uit september 2015 meet dit werk 47 x 62 cm. [i] De ontbrekende tondo (met een plattegrond van Arnhem) is verwerkt in Urbanisme et Architecture (WVG-0054). Tijdens Woest was het werk te zien in een van de vitrines. [ii]
Willem van Genk bouwt zijn universum (2010), p. 108 Laatste blauwe tram | mixed media op bordkarton | s.d. | Privécollectie.
Op de lijst Van der Endt 2000 staat dit werk vermeld als ‘Laatste Blauwe Tram, ca. 1959 | gem. techniek/papier, ca. 28 x 39 cm’. Op de achterkant van dit werk heeft Van Genk geschreven: laatste blauwe tram “NZH”, met daarnaast in een naamstempel 10 Mei 1958. Dit betreft niet de datering van het werk maar is de datum waarop de Blauwe Tram voor de laatste keer reed tussen Den Haag en Voorburg. Tijdens Woest was het werk te zien in een van de vitrines.
Afbeelding: Willem van Genk bouwt zijn universum, p. 108.
Dit titelloze, onafgemaakte werk bestaat uit zes boardplaatjes waarop Van Genk is begonnen aan een afbeelding van een trolleybus in een stedelijke omgeving. Mogelijk gaat het hier om het laatste werk van Van Genk op board. Tijdens Woest was het werk te zien in een van de vitrines.
Afbeelding: zie hieronder.
WVG-0117
WVG-0118
Willem van Genk bouwt zijn universum (2010), p. 4 Organist St. Bavokerk Haarlem | s.d. | potlood op papier | Museum Dr. Guislain
Het werk is te zien tijdens de tentoonstelling Megalopolis bij de Collection de l’Art Brut in Lausanne.
Afbeelding: Willem van Genk bouwt zijn universum, p. 5.
WVG-0119
Willem van Genk bouwt zijn universum (2010), p. 29 Knipsel uit bibliotheek van Willem van Genk | Museum Dr. Guislain
Afgebeeld is een tram (lijn 1) op het Velperplein in Arnhem ter hoogte van de voormalige Incasso-Bank. Volgens informatie van Museum Dr. Guislain uit juni 2016 meet dit werk 65 x 64 cm. [iii]
Afbeelding: Willem van Genk bouwt zijn universum, p. 29 (boven).
Willem van Genk bouwt zijn universum (2010), p. 36 Zonder titel | verf en kleurpotlood op papier | Museum Dr. Guislain
Op de lijst Van der Endt 2000 staat dit werk vermeld als ‘Nijmegen/Bergbahnlinie, ca. 1959 | gem. techniek/papier, 23,5 x 34 cm’. Volgens informatie van Museum Dr. Guislain uit september 2015 meet dit werk 23,5 x 34 cm en heeft het als titel District Mooi Nederland. [iv] Het werk is te zien tijdens de tentoonstelling Megalopolis bij de Collection de l’Art Brut in Lausanne.
Willem van Genk bouwt zijn universum (2010), p. 74 Stadsplan Arnhem | uit de bibliotheek van Willem van Genk | Museum Dr. Guislain
Volgens informatie van Museum Dr. Guislain uit juni 2016 meet dit werk 21,8 x 32 cm. [v] Het werk is te zien tijdens de tentoonstelling Megalopolis bij de Collection de l’Art Brut in Lausanne (vitrine).
Afbeelding: Willem van Genk bouwt zijn universum, p. 74.
WVG-0122
Willem van Genk bouwt zijn universum (2010), p. 104 Leiden – Breedstraat | s.d. | pen en inkt op papier | Privécollectie
Op het linkerdeel van de tekening is het Leidse stadhuis aan de Breestraat te zien. Rechts is afgebeeld het begin van de Breestraat vanaf het Rapenburg.
Afbeelding: Willem van Genk bouwt zijn universum, p. 104.
WVG-0123
Willem van Genk bouwt zijn universum (2010), p. 126 Zonder titel | s.d. | mixed media op papier | Museum Dr. Guislain
Afgebeeld is een gele bus die door een landschap rijdt.
Afbeelding: Willem van Genk bouwt zijn universum, p. 126.
WVG-0124
Willem van Genk bouwt zijn universum (2010), p. 127 Zonder titel | s.d. | mixed media op papier | Museum Dr. Guislain
Afgebeeld is een gele bus (lijn 100 naar Doetinchem) op een brug. Het werk is te zien tijdens de tentoonstelling Megalopolis bij de Collection de l’Art Brut in Lausanne.
Afbeelding: Willem van Genk bouwt zijn universum, pp. 126-127.
WVG-0125
Willem van Genk bouwt zijn universum (2010), p. 127 Zonder titel | s.d. | mixed media op papier | Museum Dr. Guislain
Afgebeeld is een tram voor het gebouw van ‘De Nederlanden van 1845’ aan het Willemsplein in Arnhem. Volgens informatie van Museum Dr. Guislain uit juni 2016 meet dit werk 23,5 x 34 cm. [vi] Het is te zien tijdens de tentoonstelling Megalopolis bij de Collection de l’Art Brut in Lausanne.
Afbeelding: Willem van Genk bouwt zijn universum, p. 127.
WVG-0126
Willem van Genk bouwt zijn universum (2010), p. 142 Groot Arnhem | s.d. | mixed media op papier | Museum Dr. Guislain
Op de lijst Van der Endt 2000 staat dit werk vermeld als ‘Den Haag/Boekenweek | gem. techniek/papier, 22,8 x 30,8 cm’. Afgebeeld is de Hofplaats in Den Haag, met op de voorgrond een parkeerplaats met auto’s en touringcars.
Afbeelding: Willem van Genk bouwt zijn universum, p. 142 (boven).
Willem van Genk bouwt zijn universum (2010), p. 142 Vaarwel Tram | s.d. | mixed media op papier | Museum Dr. Guislain
Afgebeeld is de Amsterdamse Poort in Haarlem. De tekst VAARWEL TRAM heeft betrekking op de laatste rit van de Noord-Hollandse Blauwe Tram op 31 augustus 1957. Het werk is te zien tijdens de tentoonstelling Megalopolis bij de Collection de l’Art Brut in Lausanne.
Afbeelding: Willem van Genk bouwt zijn universum, p. 142 (onder).
Tekening van een stadstafereel in Groningen. Op de lijst Van der Endt 2000 staat dit werk vermeld als ‘Groningen met 1 mei optocht | gem. techniek/papier, 24 x 35 cm’. Het werk is te zien tijdens de tentoonstelling Megalopolis bij de Collection de l’Art Brut in Lausanne.
WVG-0129
Tekening van de St. Bavokerk in Haarlem. Het werk is te zien tijdens de tentoonstelling Megalopolis bij de Collection de l’Art Brut in Lausanne.
WVFG-0130
Tekening van een 1 mei-optocht voor de Dom in Keulen. De ontbrekende tondo is verwerkt in Urbanisme et Architecture (WVG-0054). Het werk is te zien tijdens de tentoonstelling Megalopolis bij de Collection de l’Art Brut in Lausanne (vitrine).
Zie hier voor meer informatie over dit werk en een afbeelding.
Megalopolis (Lausanne), maart 2021. Tegen de muur links v.l.n.r. WVG-0124, onbekend, WVG-0111; tegen de achtermuur WVG-0016 en een stukje van WVG-0028; tegen de muur rechts v.l.n.r. WVG-0118, WVG-0128, WVG-0125, WVG-0120, WVG-0127, WVG-0129; op de voorgrond in de vitrine WVG-0130
WVG-0131
Een set van zes litho’s die Van Genk in 1995 maakte. Drie litho’s vormen samen een afbeelding van het bovenste deel van een kerk, de drie andere tonen steeds drie personen op een treinperron.
WVG-0131a – linkerdeel kerk WVG-0131b – middendeel kerk WVG-0131c – rechterdeel kerk WVG-0131d – perronscène I (links een man en een vrouw; lichter dan WVG-0131f) WVG-0131e – perronscène II (paal met in spiegelbeeld de tekst VOIE). WVG-0131f – perronscène III (links twee mannen; donkerder dan WVG-0131d)
Volledige sets litho’s bevinden zich bij Galerie Hamer, bij Stichting Collectie De Stadshof en in enkele particulier collecties.
Zie hier voor meer informatie over dit werk en een afbeelding.
WVG-0132
Tekening met een trein- of tramwagon met een reclame voor Turmac, een prominente pantograaf en het woord MÄRKLIN. Van Genk maakte meerdere kopieën van de tekening, die achter elkaar kunnen worden gelegd en op die manier een nieuwe afbeelding vormen. Het werk is vermoedelijk gemaakt in de tweede helft van de jaren negentig en bevindt zich bij Museum Dr. Guislain.
Zie hier voor meer informatie over dit werk en een afbeelding.
WVG-0133
Tekening in vierkleurenbalpen van het Haagse Leyenburg-ziekenhuis. In een tweede, bewerkte versie is een kopie van een strook uit het midden van de afbeelding aan de onderkant van een kopie van het hele werk geplakt, waarna het resultaat opnieuw met balpen en gouacheverf is bewerkt. Het werk is vermoedelijk gemaakt in de tweede helft van de jaren negentig en bevindt zich bij Museum Dr. Guislain.
Vaarwel tram | ca. 1957 | gemengde techniek op papier | afmetingen onbekend | Museum Dr. Guislain, Gent
Let op: onderstaande tekst is in 2020 geschreven. Informatie kan deels verouderd zijn.
Voor een onderzoeker die Nederland niet of niet goed kent, moet het een opgave zijn om het werk van Willem van Genk te bestuderen. Zelf kom ik een heel eind als het om Arnhem gaat – in het geval van Van Genk eigenlijk onontbeerlijk – en lukt het aardig in het geval van Amsterdam en Den Haag om locaties thuis te brengen, maar het blijft desalniettemin vaak een hele speurtocht. Bovenstaande tekening staat afgebeeld in Willem van Genk bouwt zijn universum, op dezelfde pagina als een tekening van de Hofplaats in Den Haag. Dientengevolge, en ook omdat het hier (weer) leek te gaan om het afscheid van de Blauwe Tram, veronderstelde ik dat het om een locatie in Den Haag of Voorburg ging. Het gebouw links op de tekening kon daarbij mogelijk een aanknopingspunt vormen.
Te rade gaand bij een inwoner en kenner van Den Haag, gaf deze onmiddellijk aan dat het volgens hem ging om de Amsterdamse Poort in Haarlem, de enig overgebleven stadspoort aan het einde van de oude route van Amsterdam naar Haarlem. Uiteraard was dit helemaal correct en klopte het opschrift VAARWEL TRAM eveneens met de historische laatste rit van de Noord-Hollandse Blauwe Tram op 31 augustus 1957, die reed op het traject Amsterdam – Zandvoort en daarbij ook Haarlem aandeed. Dat die specifieke kennis iets toevoegt aan inzicht in het oeuvre van Van Genk in het algemeen, moge duidelijk zijn. Onder meer draagt het bij aan de kennis over de wijze waarop Van Genk een locatie weergaf; aan kennis over zijn fascinatie met vervoersmiddelen in het algemeen en de Blauwe Tram in het bijzonder; aan kennis over het motief van de vergankelijkheid in zijn werk; en zo verder.
Wel degelijk Haags is een tekening op de achterkant van Station Berlin Ost (ca. 1965), waarbij Van Genk zelf de clou in feite al weggaf door het nadrukkelijke opschrift VISIT MADURODAM plus kleinere, moeilijk leesbare aantekeningen waaronder de reisaanduiding met lijn 3 van de Haagse Tram. Afgebeeld is de omgeving van het oude stadhuis in Den Haag, met ook herberg ’t Goude Hooft – of, zoals Van Genk schrijft, Het Gouden Hoofd. Verder zijn onder meer aangeduid een [R]ywielstalling en Café het ZUID. Voor de huizen rijdt een tram met een schaarbeugel.
Detail Station Berlin Ost (ca. 1965)
Is het tegenwoordig lijn 9 waarmee men Madurodam bereikt, ook historisch gezien was lijn 3 eigenlijk niet de aangewezen tramlijn voor de miniatuurstad. Wel deed deze tram het Valkenbosplein aan, op enkele minuten lopen van de Magnoliastraat, waar de familie Van Genk jarenlang woonde. In het algemeen is de kans groot dat Madurodam indruk op de kunstenaar heeft gemaakt, vanwege het structurele vogelvluchtperspectief bij de bezoeker. Anderzijds is het een – wat mij betreft: intrigerende – vraag wat een tekening van de Dagelijke Groenmarkt in Den Haag doet op de achterkant van een werk over Berlijn.
Van Den Haag naar Gelderland: Van Genks liefde voor trolleybussen lijkt er nooit toe te hebben geleid dat Nijmegen een belangrijke rol ging spelen binnen zijn werk. Altijd was Arnhem de trolleystad, terwijl het vervoermiddel tussen 1952 en 1969 toch ook nog geen vijfentwintig kilometer naar het zuiden te bezichtigen was. Dit doet vermoeden dat de fascinatie met Arnhem eerst kwam en dat de liefde voor trolleybussen daar een afgeleide van was, in plaats van andersom. Nijmegen moet het doen met enkele aanduidingen op tekeningen van landkaarten en plattegronden; een tondo met de torenspits van de Sint-Stevenkerk op Geldersche tramwegen; en een titelloze tekening die is afgebeeld in Willem van Genk bouwt zijn universum. [1]
Op die tekening is de Nijmeegse tramlijn 2 te zien, ook wel “het bergspoor” genoemd. Van Genk toonde waar die bijnaam vandaan kwam: tussen 1912 en 1955 liep de lijn van het centrum van de stad naar het naburig Berg en Dal, via een voor Nederlandse begrippen behoorlijk heuvelachtig terrein. De tekening beeldt twee trams af op en bij het viaduct over de Van Randwijckweg tussen Beek en Berg en Dal. Dit was een geliefd plaatje in toeristische gidsen en op prentbriefkaarten, zodat aangenomen mag worden dat Van Genk de scène ook van foto’s kende.
Zonder titel (District Mooi Nederland) | ca. 1955 | gemengde techniek op papier | 23,5 x 34 cm | Museum Dr. Guislain, Gent
Afgebeeld is de situatie waarbij een tram met twee wagons op het viaduct staat, terwijl een volgtram nog onder het viaduct rijdt. Links op de tekening zien we twee Nederlandse wegwijzers van de V.V.V. met de aanduidingen Beek en Berg en Dal, rechts een Duitse wegwijzer met de richtingen Deutschland en Nimwegen. Op de voorgrond staat een driehoekig waarschuwingsbord met een doodshoofd en de tekst GEVAARLIJKE HELLING! De tram op het viaduct draagt het cijfer 2; op de twee wagons is reclame te zien voor Coca-Cola (rechts) en Boers en Zn (links). De volgtram heeft het getal 10 op een deur staan. In de volgtram staat een conducteur, ernaast een rangeerder met een seinvlag. Wat verder opvalt bij beide trams zijn de beugels tussen de wagens en de bovenleiding: het zijn ouderwetse sleepbeugels, niet de ruitvormige, dubbele schaarbeugels (tweebeenpantograaf) van de meeste Nijmeegse trams van na de oorlog. Links op de achtergrond is nog wel een stukje van een tram met een duidelijke schaarbeugel te zien.
Berspoor – Berg en Dal (ansichtkaart), ca. 1950
Vanwege de vele foto’s is het niet moeilijk de tekening van Van Genk te vergelijken met de historische situatie. Waar de weergave in grote lijnen overeenkomt, lijken verschillende details ontsproten aan de verbeelding van de kunstenaar. Zo zijn de wegwijzers en het waarschuwingsbord weliswaar historisch correct, maar waren ze niet op de betreffende locatie te vinden in deze constellatie. Ook de reclame op de tramstellen komt niet overeen met de Nijmeegse realiteit in de jaren veertig en vijftig. Op geen van de honderden foto’s die ik heb gevonden, is een reclame voor Coca-Cola of het (mij onbekende) bedrijf Boers & Zn te zien. ‘Draper van den Broek’ (een bekende Nijmeegse meubelhandel) was veruit de meest voorkomende tekst. Een naam die mij zelf vertrouwd in de oren klinkt, maar die Van Genk weinig zal hebben gezegd.
NOOT
[1] Toen ik in 2015 een bestand met de tekening van Museum Dr. Guislain kreeg toegestuurd, was de titel daarvan District Mooi Nederland. ‘Bergspoor Mooi Nederland’ was de naam die vaak werd afgedrukt op ansichtkaarten met foto’s van de tramlijn.
Het wereldwijde web van Willem van Genk 