Dit is het negentiende deel van een aanzet tot een catalogue raisonné van het oeuvre van Willem van Genk.
Plattegrond Amsterdam (WVG-1064)
Opnieuw een aantal zaken die te zien waren tijdens de tentoonstelling Woest in het Outsider Art Museum in Amsterdam, van 19 september 2019 tot 3 januari 2021.
WVG-1061
Zandpad met bomen | ca. 1950 | potlood op papier | ca. 40 x 25 cm
Zwart/wit-tekening met een uitgeknipte tondo, die is gebruikt in de collage Amsterdam (WVG-0047; rechterbenedenhoek).
WVG-1062
Straatafereel met draaiorgel | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 20 x 30 cm
Straattafereel met een uitgeknipte tondo, die is gebruikt in de collage Amsterdam (WVG-0047; rechts van het midden, de rechter van de twee verbonden tondo’s).
Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 3 oktober 2019. Boven links WVG-1061, boven rechts WVG-1062, daaronder WVG-1063, onder links WVG-1064, onder rechts WVG-1065
WVG-1063
Damrakleven | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 3 x 12 cm
Fragment van een tekening met lijnen, streepjes en groene krulletje. Rechtsboven het woord Damrakleven.
WVG-1064
Plattegrond Amsterdam| ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 40 x 55 cm
Plattegrond met een uitgeknipte tondo, die is gebruikt in de collage Amsterdam (WVG-0047; links van het midden, tegen de bovenrand).
De tekening was te zien op de oude website van Stichting Willem van Genk (gehost door Nuoska), die tot half november 2022 te benaderen was.
WVG-1065
Achterruit tram | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 35 x 50 cm
Uitzicht door de achterruit van een tram met een uitgeknipte tondo, die is gebruikt in de collage Amsterdam (WVG-0047; links van het midden, links naast de tekening van het Paleis op de Dam).
WVG-1066
Graafschapsbode | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 35 x 17 cm
Twee gebouwen in Arnhem met daartussen een straat; op de straatnaambordjes: VELPERPLATZ (Velperplein), KAZERNELAAN en JANSSINGEL. Op de zijmuur van het linker, groen ingekleurde gebouw staat een reclame voor Vroom & Dreesman. Het rechter, rood ingekleurde gebouw is blijkens het gevelopschrift het Arnhems filiaal van de krant GRAAFSCHAPSBODE. Vóór de gebouwen hangen bovenleidingen voor trams of trolleybussen.
Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 12 september 2020; WVG-1066
WVG-1067
España staatkundig | ca. 1950 | boekje, gemengde techniek | ca. 15 x 30 cm
Boekje met teksten en tekeningen over Spanje, waarschijnlijk in het kader van een voorgenomen vakantiereis. Mogelijk is er een verband met Madrid (WVG-0033) of de onvoltooide tekening van de metro in Madrid (WVG-088).
WVG-1068
Boekenweek | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 10/15 x 12 cm
Fragment van een tekening met een gevelrij. Aan de onderkant de tekst DE BOEKENWEEK, aan de linkerkant (verticaal) CINEAC.
Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 3 oktober 2019. Boven links WVG-1067, boven rechts WVG-1068, onder links WVG-1069, onder rechts WVG-1070
WVG-1069
Encyclópèdy | ca. 1950 | omslag, gemengde techniek | ca. 25 x 40 cm
Zelfgemaakt omslag voor deel II van de encyclopedie van G.L. Kepper (1890). Op de voorkant (en kleiner op de rug) een logo WvG dat al enigszins lijkt op het logo waarmee Van Genk later veel van zijn werk zou signeren. Op de achterkant twee maal een naamstempel met als adres MAGNOLIASTR. 10 in den Haag; en een datumstempel 14 JULI 1941.
WVG-1070
Spoorjubileum | ca. 1950 | schetsboekje met ringband, inkt op papier | ca. 20 x 30 cm (per blad)
Op de enige mij bekende foto is links het Nieuw stationsgebouw te Utrecht getekend vanuit vogelvluchtperspectief. In de rechterbenedenhoek van de tekening is een kadertje met teksten toegevoegd, onder andere SPOORJUBILEUM | 1839 – 1939 – 1944. Op het rechterblad is het Damrak in Amsterdam te zien, met warenhuis De Bijenkorf. De stijl van de tekeningen lijkt sterk op die van WVG-1051.
Dit is het achttiende deel van een aanzet tot een catalogue raisonné van het oeuvre van Willem van Genk.
Aankondiging op Facebook van een tentoonstelling met werk van Willem van Genk. Het getoonde werk is WVG-1054
Opnieuw een aantal tekeningen dat te zien was tijdens de tentoonstelling Woest in het Outsider Art Museum in Amsterdam, van 19 september 2019 tot 3 januari 2021.
WVG-1051
Stadsgezicht met station | ca. 1950 | potlood op voorbedrukt papier | ca. 20 x 20 cm
Stadsgezicht met station vanuit vogelvluchtperspectief. Op het papier: Telegram via Hollandradio PTT .
WVG-1052
De Bijenkorf heeft ‘t! | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 9 x 20cm
Fragment van een grotere tekening waar ook WVG-1053 deel van uitmaakte. Afgebeeld is een deel van de gevel van warenhuis De Bijenkorf, vestiging Amsterdam (Damzijde).
Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 3 oktober 2019 en 12 september 2020 (collage). Boven v.l.n.r. WVG-1051, WVG-1052 en WVG-1053, onder WVG-1054
WVG-1053
De Bijenkorf | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 18 x 18 cm
Fragment van een grotere tekening waar ook WVG-1052 deel van uitmaakte. Afgebeeld is een deel van de gevel van warenhuis De Bijenkorf, vestiging Amsterdam (Damrakzijde).
WVG-1054
Parklandschap met brug | ca. 1950 | verf op papier | twee delen, ca. 23 x 35 cm en ca. 26 x 9 cm
Tekening in twee delen; mogelijk betreft de afbeelding Sonsbeekpark in Arnhem. Techniek en onderwerpkeuze zijn atypisch binnen het werk van Van Genk.
De tekening werd in 2023 aangeboden door galerie J-P Ritsch-Fisch.
WVG-1055
Hoera we zijn vrij | ca. 1945 | gemengde techniek op papier | ca. 30 x 20 cm
Een kaart van Nederland in oranje/rood, met vanuit Noord-Brabant twee vlaggen (rechts de Nederlandse, links een egaal geel/bruin-gekleurde met een tekst) en in het midden twee groene balken met de tekst Hoera we | zijn vrij.
WVG-1056
De Natuurjuwelen van de Achterhoek | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 24 x 32 cm
In het midden van deze tekening, van boven naar beneden: een deel van een plattegrond van Arnhem; een tekening van een stoomtram; en een deel van een plattegrond van Velp. Links en rechts hiervan wordt een overzicht gegeven van verschillende stoomtramroutes. Over de hele tekening is diagonaal een langwerpig stuk wit papier geplakt met in rood potlood de tekst De Natuurjuwelen van de Achterhoek en daaronder in kleinere letters Beginpunt Arnhem = per snelbus naar ’t centrum; Doetinchem en Wisch.
Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 12 september 2020 (collage). V.l.n.r. WVG-1055, WVG-1056 en WVG-1057
WVG-1057
Het dagblad de Waarheid | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 30 x 20 cm
Blad met veel tekst plus aan linkerkant een tekening van een man met een soort sneeuwschuiver onder een vel papier. Schuin over de tekst staat in rood potlood Het dagblad | de Waarheid | uit verzet geboren| geeft de | doorslag!
WVG-1058
Werken der luchtvaart | ca. 1950 | inkt op papier | ca. 15 x 20 cm
Stukje papier met een lijstje van teksten over luchtvaart (geraadpleegde bronnen) waaruit vier vliegtuigjes zijn geknipt die zijn gebruikt in de collage Brooklyn Bridge (WVG-0047; in het midden tegen de linker zijkant). Dat Van Genk de vliegtuigjes knipte uit een lijst met literatuur over luchtvaart, was conform zijn gewoonte om op die manier vorm en inhoud op elkaar af te stemmen.
WVG-1059
Photograven bij u thuis | ca. 1950 | inkt en potlood op papier | ca. 10 x 30 cm
Rechts een afbeelding van een fotograaf in actie, die een foto maakt van twee dames en een driewieler; begeleidende tekst: “photograven bij U thuis!” Links een tekst over de firma Gevaert, die gevestigd is in Antwerpen/Mortsel en Den Haag. Het gaat om een fragment uit een groter vel ruitjespapier, met aan de bovenkant een rechte rand en aan de onderkant een onregelmatige vorm die aangeeft dat er een deel is uitgeknipt; het uitgeknipte deel is onder meer gebruikt in de collage Brooklyn Bridge (WVG-0047; de rolfilm rechts in het midden die het woord Gevaert vormt). De stijl is dezelfde als die van WVG-1060.
Gevaert (voluit Lieven Gevaert & Co, later N.V. Gevaert Photo-producten) was een Belgische firma met een filiaal aan de Scheveningseweg in Den Haag, waar Nora van Genk het fotografie-vak leerde. Na de Tweede Wereldoorlog vestigde ze zich als zelfstandig ondernemer in Antwerpen, waar ze een studio voor portretfotografie opzette.
Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 3 oktober 2019 (collage). Boven WVG-1058, midden WVG-1059, onder WVG-1060.
WVG-1060
Aardige opname’s | ca. 1950 | inkt op papier | ca. 9 x 14 cm
Tekening van een hond die op een tafel tegen een vrouw opspringt en daarbij een vaas bloemen omstoot, die tegen een andere vrouw aan valt; begeleidende tekst : Aardige opname’s. Het gaat om een fragment uit een groter vel ruitjespapier, waarbij een vorm is uitgeknipt die gebruikt is in de collage Brooklyn Bridge (WVG-0047; onder de rolfilm van WVG-1059). De stijl is dezelfde als die van WVG-1059.
Dit is het zeventiende deel van een aanzet tot een catalogue raisonné van het oeuvre van Willem van Genk.
WVG-1047 (detail)
Opnieuw een aantal tekeningen dat te zien was tijdens de tentoonstelling Woest in het Outsider Art Museum in Amsterdam, van 19 september 2019 tot 3 januari 2021.
WVG-1041
Spoorweg | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 35 x 23 cm
Pentekening die vooral is ingekleurd met waterverf, waarbij het kleurenpalet overeenkomsten vertoont met dat van WVG-1042. Afgebeeld is een trein in een landschap met bomen en met links en rechts enkele gebouwen die een stad suggereren.
Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 12 september 2020 (collage). Links WVG-1041, rechts WVG-1042
WVG-1042
Rivierlandschap | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 23 x 35 cm
Pentekening die vooral is ingekleurd met waterverf, waarbij het kleurenpalet overeenkomsten vertoont met dat van WVG-1041. Afgebeeld is en rivier met veel zeilbootjes in een groen, heuvelachtig landschap. De stad in de verte zou Arnhem kunnen zijn.
WVG-1043
Musus Sacrum | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 23 x 35 cm
Net als in het geval van WVG-1024 en WVG-1044 is hier sprake van twee tekeningen die op een groter stuk papier zijn bevestigd. De tekening rechts/boven is een deel van een plattegrond van Arnhem, met een rode pijl die wijst naar de locatie van concertgebouw Musis Sacrum aan het Velperplein. In grote witte letters staat op de pijl het woord MUSUS. Onder de tekening staan enkele teksten, waaronder Het velperplein, de muziekwereld! De tekening links/onder toont een afbeelding van Musis Sacum, vanuit dezelfde hoek als op WVG-1027. Ook onder deze tekening staan enkele teksten, waaronder het Velperplein nu zonder tram1 en, op een strookje wit papier, MUSUS SACRUM.
Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 12 september 2020 (collage). Boven WVG-1043, onder WVG-1044
WVG-1044
Ebatlijnen | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 23 x 35 cm
Net als in het geval van WVG-1024 en WVG-1043 is hier sprake van twee tekeningen die op een groter stuk papier zijn bevestigd. De tekening links toont Velperplein, gezien vanuit dezelfde hoek als op WVG 1011, met links de Sint Martinuskerk, rechts concertgebouw Musis Sacum en in de verte de Steenstraat. Aan de onderkant van de tekening is een witte strook geplakt met de tekst ARNHEM – VELPERPLEIN | met gebouw mucus coerum. Onder de tekening staat 1933 | (EBATLIJNEN) | (tramlijnen vanaf Velperplein) | (sneldienst), waarna een overzicht volgt van vijf tramlijnen. EBAT staat waarschijnlijk voor Elektronische BATterij.
De tekening rechts toont opnieuw de inmiddels verdwenen Trompetsteeg in Arnhem, met uitzicht op de toren van de Eusebiuskerk; cf. WVG-1012 en WVG-1014. Onder de tekening staat abusievelijk Arnhem Torenstraat. In het vooroorlogse Arnhem bestond een straat met die naam, maar afgebeeld is duidelijk de Trompetsteeg. Mogelijk speelde de Torenstraat in Van Genks woonplaats Den Haag een rol bij de verwisseling.
WVG-1045
Adolf Hitler | ca. 1945 | gemengde techniek op papier | ca. 28 x 45 cm
Dubbel blad, mogelijk uit een schrift of cahier. Rechts een paginagrote parodie op een rouwadvertentie voor Adolf Hitler, compleet met zwart rand: De crematie had plaats in zijn Hoofdbunker aan de Wilhelmstrasse te Berlijn, enzovoort. Links enkele kleine tekeningen rond Hitler en de Tweede Wereldoorlog, onder andere een spinnenweb met de Führer als spin in het midden, en een marcherende Hitler met eronder de tekst HITLER DANST DE LAMBETHWALK. Dat laatste was de alternatieve titel voor een korte Britse propagandafilm uit 1942, Schichlegruber Doing the Lambeth Walk.
Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 3 oktober 2019 (collage). Boven WVG-1045, onder WVG-1046
WVG-1046
In Antwerpen was ’t ’n hel | ca. 1945 | gemengde techniek op papier | ca. 28 x 45 cm
Dubbel blad, mogelijk uit een schrift of cahier. Teksten met tekeningen in pen en waterverf, in de kleuren zwart, blauw en rood. De tekeningen op het linkerblad tonen een V1 die wordt afgevuurd vanuit Den Haag en neerkomt op Antwerpen, als illustratie bij een tekst hierover. Het rechterblad bevat twee kolommen met aanwijzingen voor zelfbescherming tijdens bombardementen, met diagonaal in rood potlood de over de linker kolom Dit is geweest.
WVG-1047
Waar facisme regeert sterft de vrijheid | ca. 1945 | gemengde techniek op papier | ca. 28 x 45 cm
Dubbel blad, mogelijk uit een schrift of cahier. Rechts een tekening van de Laurenskerk in Rotterdam (de triestige ruïni), kort na de Tweede Wereldoorlog, met een begeleidende tekst. De tekening is gesigneerd, zij het (nog) niet op de wijze zoals Van Genk dat later zou gaan doen. Links enkele kleine tekeningen rond Hitler en de Tweede Wereldoorlog (cf. WVG-1045, linker blad), onder andere een afbeelding van de Führer als engel (“Hoe Hitler zich zelf ziet”). Bij die laatste tekening is in potlood geschreven cartoon “De Waarheid”, inclusief een monogram dat al wél lijkt op latere ondertekeningen.
Het is mogelijk dat de twee bladen op verschillende momenten zijn volgetekend en -geschreven, wat de afwijkende ondertekeningen zou verklaren. Op het blad rechts is in de tekst sprake van ir. Witteveen, stadsarchitect van Rotterdam en maker van een wederopbouwplan in 1940. Witteveen ging echter in 1944 met ziekteverlof en er kwam een ander wederopbouwplan.1
Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 3 oktober 2019 (collage). Links WVG-1047, rechts WVG-1048
WVG-1048
Reizen op reisvergunning | ca. 1945 | gemengde techniek op papier | ca. 28 x 22,5 cm
Blad met veel tekst plus aan de bovenkant een tekening van een goederentrein met stoomlocomotief die een station verlaat. De tekst gaat over de situatie rond de herstart van het Nederlandse treinverkeer na de Tweede Wereldoorlog.
WVG-1049
Bloedbad te Amsterdam | ca. 1945 | gemengde techniek op papier | ca. 28 x 22,5 cm
Blad met twee grote tekeningen, met daartussen en daaronder teksten. De bovenste tekening is een illustratie bij de tekst eronder, over de schietpartij op de Dam in Amsterdam op 7 mei 1945, twee dagen na de capitulatie. De schoten (met name vanaf een gebouw op de hoek met de Kalverstraat) en het bloed zijn in rood weergegeven. De onderste tekening en tekst staan hiermee in contrast, de tekening toont een feestende massa op de Dam, gezien vanaf ’t bordes Kon. Paleis.
De tekening was te zien op de oude website van Stichting Willem van Genk (gehost door Nuoska), die tot half november 2022 te benaderen was.
Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 3 oktober 2019 (collage). Links WVG-1049, rechts WVG-1050
WVG-1050
Rhijnspoorplein, Amsterdam | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 36 x 31 cm
Afgebeeld is onder meer het Weesperpoortstation, dat hier tot 1939 lag. ‘Dit was het vertrekpunt voor de, door de Nederlandsche Rhijnspoorweg-Maatschappij (kortweg genoemd: Rhijnspoor) aangelegde en geëxploiteerde, spoorverbinding naar Utrecht en Arnhem. Van 1881 tot 1939 vertrok hier tevens de Gooische Stoomtram naar Diemen, Muiden, Naarden, Laren en Hilversum. […] Onderdeel van het plein is een brug, de Weesperpoort, over de Singelgracht.’ (Wikipedia)2
De tekening werd in 2021 aangeboden (en verkocht) door galerie J-P Ritsch-Fisch. Ans van Berkum mailde mij een foto van de tekening op 19 augustus 2018.
Dit is het zestiende deel van een aanzet tot een catalogue raisonné van het oeuvre van Willem van Genk.
Willemsplein, Arnhem (achterzijde WVG-1031)
Opnieuw een aantal tekeningen dat te zien was tijdens de tentoonstelling Woest in het Outsider Art Museum in Amsterdam, van 19 september 2019 tot 3 januari 2021.
WVG-1031
Willemsplein, Arnhem | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | 35 x 23 cm
Gezicht op het spoorwegviaduct over de Zijpendaalseweg , de Zijpse poort, die zich bevindt op het baanvak tussen de stations Arnhem Centraal en Arnhem Velperpoort. Als zo vaak op vroege tekeningen van straattaferelen, met name waar het afbeeldingen van Arnhem betreft, regent het. Hetzelfde spoorwegviaduct dient als punt van waaruit wordt gekeken op de grotere tekening Arnhem (WVG-0019; zie hier).
De tekening werd in 2023 aangeboden door galerie J-P Ritsch-Fisch en bleek toen aan de achterkant eveneens een afbeelding te hebben: een schetsmatige tekening in verf, inkt en potlood met een bomenrij en een tram, met daaroverheen een plattegrond van Arnhem. Linksboven de tekst Arnhem; Willemsplein (vòòr de modernisering).
Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 3 oktober 2019 (collage). Links WVG-1031, rechts WVG-1032
WVG-1032
VVV | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 33 x 23 cm
Collage van enkele stadsplattegronden, twee vignetten die deels over elkaar heen vallen (groen en wit) en een hoofd van een man. De stadsplattegronden zijn van Amsterdam, Antwerpen, Arnhem, Utrecht, Den Haag en Rotterdam. Op het bovenste, witte vignet staat in zwarte letters “Word lid van de Vereeniging van vreemdelingen verkeer in uw eigen woonplaats!” met daaroverheen in rood potlood V.V.V. De tekst op het groene vignet is nog maar gedeeltelijk leesbaar en bevat een vergelijkbare tekst, zij het dat het eerst woord gespeld wordt als Woord. Rechtsonder staat bij wijze van signatuur een stempel met W.F.A.M. van Genk | Magnoliastraat 10 | ‘S GRAVENHAGE.
WVG-1033
Halte 1 stadsdienst | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 19 x 30 cm
Straattafereel met trolleybussen in Velp. Op de ANWB-wegwijzer links staat ARNHEM | NIJMEGEN | VIA ELST (links) en DIEREN | DOESBURG | VIA DE STEEG (rechts). Mogelijk gaat het hier om het kruispunt tussen de Arnhemsestraatweg en de Daalhuizerweg.
De tekening was te zien op de oude website van Stichting Willem van Genk (gehost door Nuoska), die tot half november 2022 te benaderen was.
Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 3 oktober 2019 (collage). Boven WVG-1033, onder WVG-1034
WVG-1034
Volk en Vaderland | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 12,5 x 35 cm
Straattafereel met een tram, tanks en een autobus; vermoedelijk gaat het om Arnhem. Op het trottoir naast de tram lopen soldaten, op de huizengevel recht is onder meer te lezen N.S.D.A.P. en NATIONAAL SOCIALISTIS […], op een spandoek boven de straat staat “VOLK EN VADERLAND” UW KRANT!Volk en Vaderland was het weekblad van de NSB, dat verscheen in het formaat van een krant.
WVG-1035
Druivenkas | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 35 x 23 cm
Afbeelding van een man op klompen in een broeikas met druivenranken. Druivenkassen waren veel te vinden in het Westland (cf. WVG-1036).
Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 3 oktober 2019 (collage). Links WVG-1035, rechts WVG-1036
WVG-1036
Naaldwijk | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 24 x 16,5 cm
De bovenste helft van dit werk bestaat uit twee delen: rechts een egaal blauw-paars vlak, links een gelinieerd wit vlak met een potloodcirkel en de tekst “Naaldwijk” | “het centrum v/h westland”. De onderste helft bevat de eigenlijke tekening, een straattafereel in Naaldwijk op de hoek van de Prins Hendrikstraat en de He(e)renstraat. Linksonder staat de tekst Naaldwijk (Z.H.) kruispunt Heerenstraat. Op de zijmuur van de huizenrij links hangt een reclameaffiche voor rookwaren met daaronder de tekst SIGARENZAAK | OM de HOEK No 1.
De moeder van Willem van Genk, Maria Hoogstraten, kwam uit Naaldwijk. Op Herenstraat nummer 1 (nu afgebroken) woonden haar broers Jan en Arie, die er een sigarenwinkel dreven. Enkele van de zusjes Van Genk gingen daar in de tweede helft van de jaren dertig werken en ook Willem verbleef soms in Naaldwijk.
WVG-1037
Situatieplan Antwerpsche tram & Buurtspoorwegen | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 27,5 x 21 cm
Plattegrond van Antwerpen, volgens het opschrift aan de bovenkant: situatieplan der Economisch bedrijf der Antwerpsche tram & Buurtspoorwegen N.V. Antwerpen was de stad waar Van Genks zuster Nora na de Tweede Wereldoorlog een aantal jaren woonde.
Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 3 oktober 2019 (collage). Links WVG-1037, rechts WVG-1038
WVG-1038
Verkeer der N.B.M en G.T.W. | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 19 x 27,5 cm
Plattegrond van het midden en oosten van Nederland, met Utrecht, Amersfoort, Apeldoorn, Arnhem en Nijmegen (Nimwegen) als grotere stadskernen. Waar Van Genk het in zijn vroege tekeningen vaker over de GTW (Geldersche Tramwegen) heeft, is het noemen van de NBM (Nederlandsche Buurtspoorweg-Maatschappij) vrij uitzonderlijk.
De tekening was te zien op de oude website van Stichting Willem van Genk (gehost door Nuoska), die tot half november 2022 te benaderen was. Ook stond de tekening groot afgebeeld op de eerste pagina van een document uit 2013 met een plan voor een centrum voor outsiderkunst in Almere. Het document was afkomstig van Stichting Willem van Genk en was opgesteld door Ans van Berkum.1
WVG-1039
Dam, Amsterdam | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 16,5 x 13,5 cm
Straattafereel bij avond, waarbij links en rechts delen van de tekening zijn afgeknipt en gebruikt in de collage Amsterdam (WVG-0047; midden links en rechts). De tram in het midden van de afbeelding heeft als bestemming AMSTELSTATION.
Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 3 oktober 2019 (collage). Links WVG-1039, rechts WVG-1040
WVG-1040
Leidseplein, Amsterdam | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 23 x 35,5 cm
Straattafereel bij avond, met links een uitgeknipte tondo die is gebruikt in de collage Amsterdam (WVG-0047; midden rechterzijkant). Uit die tondo valt op te maken dat het gebouw links op deze tekening het Hirschgebouw aan het Amsterdamse Leidseplein is. Rechts het warenhuis Metz & Co, dat zich tussen 1908 en 2012 op de hoek van de Keizersgracht en de Leidsestraat bevond. De reclame boven de straat is voor de film The Song of Bernadette (1943) in Tuschinsky.
NOOT
Stichting Willem van Genk (Ans van Berkum), “Centrum voor [outsider] kunst Willem van Genk in Almere” (eigen archief). ↩︎
Dit is het vijftiende deel van een aanzet tot een catalogue raisonné van het oeuvre van Willem van Genk.
Velperplein, Arnhem (WVG-1027)
Opnieuw een aantal tekeningen dat te zien was tijdens de tentoonstelling Woest in het Outsider Art Museum in Amsterdam, van 19 september 2019 tot 3 januari 2021.
WVG-1021
Mijnbouw | ca. 1945 | gemengde techniek op papier | 24,5 x 18 cm
Ingekleurde pentekening van een industriële omgeving, met erboven in grote groene letters Mijnbouw, daaronder in zwart rechtstreekse verbindingen per N.V. staatsspoorwegen vanaf centraal station – amsterdam en in rood de toevoeging (electrisch).
De tekening werd in 2021 aangeboden (en verkocht) door galerie J-P Ritsch-Fisch (‘Amsterdam central station’).
Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 3 oktober 2019. Boven links WVG-1001, boven rechts WVG-1021, onder links WVG-1006, onder rechts WVG-1022
WVG-1022
Kathedraal | ca. 1950 | inkt op papier | ca. 25 x 40 cm
Noordzijde van een kathedraal, mogelijk de de Sint-Janskathedraal in ‘s-Hertogenbosch.
WVG-1023
Interieur kathedraal | ca. 1950 | inkt op papier | ca. 36 x 25,5 cm
Binnenaanzicht van een kathedraal, mogelijk dezelfde als afgebeeld op WVG-1022.
WVG-1024
Stadsgezichten van Arnhem in 1933 | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 15,5 x 37 cm
In feite is hier sprake van twee tekeningen die op een groter stuk papier zijn bevestigd, met aan de onderkant van het geheel de tekst stadsgezichten van Arnhem in 1933 | (voor de verwoesting der binnenstad). De linker tekening (ca. 13 x 20 cm) is een afbeelding van de Grote Markt in Arnhem (cf. WVG-1018), met eronder de tekst GROTE MARKT ARNHEM met grote Eusebiuskerk […]. De rechter afbeelding (ca. 7 x 17 cm) is een binnenaanzicht van een station met daaronder de tekst ARNHEM CENTRAAL STATION RIJNSPOOR.
Ans van Berkum mailde mij een foto van de tekening op 19 augustus 2018.
Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 3 oktober 2019. Boven WVG-1024, onder links WVG-1023, onder rechts WVG-1025.
WVG-1025
Het project Rhijnstraat/Roermondsplein | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 26 x 44 cm
Een plattegrond van Arnhem, met in de linker bovenhoek de tekst Arnhem; Het project Rhijnstraat/Roermondsplein (lijn II). Het Roermondsplein in Arnhem is een verkeersplein ten westen van het stadscentrum bij de Nelson Mandelabrug (voorheen de Roermondspleinbrug). Aan de noordzijde grenst het plein aan het Nieuwe Plein, waar de Rijnstraat begint. Ooit lag op de plek van het Roermondsplein de Oude Haven, die na Tweede Wereldoorlog werd gedempt. Tot 1935 lag nabij de Oude Haven een schipbrug (cf. WVG-1030).
WVG-1026
Uitzicht door venster | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 24,5 x 33 cm
Afgebeeld is een uitzicht door een raam op een bijna lege straat, met links en rechts rood-wit gestreepte luifels. Recht rijdt een bus uit beeld met het opschrift VELUWSCHE AUT […]. Op straat staat een pijl naar rechts met een tekst ZU […] HE […] BEEKT […]. Het lijkt al met al om een horecagelegenheid te gaan, in of in de buurt van Zutphen. Het procedé van de afbeelding door een raam gebruikte Van Genk vaker, onder andere in WVG-0046.
WVG-1027
Velperplein, Arnhem | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | 23 x 35 cm
Het Arnhemse Velperplein, gezien vanuit het noordoosten op straatniveau. Links concertgebouw Musis Sacrum, rechts warenhuis V&D. Vergelijk WVG-1011: daar ligt het perspectief hoger en bevindt de kijker zich ongeveer op de plaats van het warenhuis.
De tekening werd in 2023 aangeboden door galerie J-P Ritsch-Fisch.
WVG-1028
Dam, Amsterdam | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 21,5 x 23 cm
Centraal op deze tekening het Paleis op de Dam, een gebouw dat ook te zien is op onder andere WVG-0047 en WVG-0111. Op de voorgrond het Damplantsoen, dat midden jaren vijftig verdween.
Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 3 oktober 2019. Boven WVG-1026; midden v.l.n.r. WVG-1027, WVG-1028, WVG-1029; onder WVG-1030
WVG-1029
Westermarkt, Amsterdam | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 16,5 x 13,5 cm
Rechts de Westertoren; cf. WVG-1016. Op de trottoirs aan weerszijden van de trambaan marcheren soldaten.
WVG-1030
Rijn bij Arnhem | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 22,5 x 36,5 cm
De brug op voorgrond is de schipbrug die tot 1935 op die plek lag. Waar de brug aan de stadszijde uitkomt, ligt rechts de voormalige Oude Haven. De toren rechts is van de Eusebiuskerk, de toren links van de Kleine Eusebiuskerk die in de buurt van het centraal station lag.
Dit is het veertiende deel van een aanzet tot een catalogue raisonné van het oeuvre van Willem van Genk.
Trompetsteeg, Arnhem (WVG-1014)
Waar ik me de vorige keer concentreerde op de tentoonstelling Essenties 1 bij museum Het Dolhuys in Haarlem (zomer 2015), wil ik nu kijken naar Woest in het Outsider Art Museum in Amsterdam, van 19 september 2019 tot 3 januari 2021. Hier waren tientallen vroege tekeningen van Willem van Genk te zien, die ik op deze plaats en in de volgende posts zal proberen te inventariseren.
WVG-1011
Velperplein, Arnhem | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 23 x 36 cm
Eén van de vele tekeningen van Arnhem die Willem van Genk in deze periode maakte. Het Velperplein is daarbij vaak het onderwerp, ook omdat hij er vanuit warenhuis V&D een goed uitzicht op had. Links de Sint Martinuskerk, rechts concertgebouw Musis Sacum, in de verte de Steenstraat. Aan de trams is te zien dat het om een situatie vóór of tijdens de Tweede Wereldoorlog gaat.
WVG-1012
Trompetsteeg, Arnhem | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 33 x 14 cm
Een tekening die vergelijkbaar is met WVG-1014: een blik op de toren van de Arnhemse Eusebiuskerk vanuit de vooroorlogse Trompetsteeg. Zoals ik eerder schreef was dit een perspectief dat vele kunstenaars inspireerde en dat ook bij Van Genk meerdere malen terugkeert, zoals op Geldersche tramwegen (WVG-0114). Een grote tekening van de Trompetsteeg door Van Genk is aanwezig bij Museum Dr. Guislain.
Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 3 oktober 2019. V.l.n.r. WVG-1011, WVG-1012, WVG-1013.
WVG-1013
Stadhuis, Rotterdam | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | 34 x 22,5 cm | particuliere collectie
De tekening werd in 2021 aangeboden en verkocht door galerie J-P Ritsch-Fisch (‘Sans titre, circa 1945′) en was in het najaar van 2022 te zien tijdens de tentoonstelling Willem van Genk was here bij Galerie Weisbard in Rotterdam.
WVG-1014
Trompetsteeg, Arnhem | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | 33 x 20,5 cm
Zie ook WVG-1012. De tekening werd in 2023 aangeboden door galerie J-P Ritsch-Fisch (‘Sans titre, circa 1950’).
WVG-1015
Bussen, Arnhem | ca. 1945 | gemengde techniek op papier | ca. 23,5 x 30,5 cm
Opnieuw een afbeelding van Arnhem, niet met trams of trolleybussen maar met autobussen. In de eerste jaren na de Tweede Wereldoorlog werden in Arnhem nood- en schoolbussen ingezet voor het openbaar vervoer. Mogelijk is deze situatie hier weergegeven, ergens op het traject van lijn 1 tussen Oosterbeek en het centraal station.1
Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 3 oktober 2019. V.l.n.r. WVG-1014, WVG-1015, WVG-1016.
WVG-1016
Vaarwel tram, Amsterdam | ca. 1957 | gemengde techniek op papier | ca. 21,5 x 18,5 cm
De laatste rit(ten) van de Blauwe Tram is een belangrijk beeldmotief binnen het oeuvre van Willem van Genk; zie hier. Zoals ik eerder schreef wordt daarbij de fascinatie voor vervoersmiddelen gecombineerd met het thema van afscheid en verval. Op deze tekening gaat het om de afscheidsrit op het traject Amsterdam – Zandvoort, op 31 augustus 1957. Te zien is een niet geheel kloppende weergave van de Westerkerk, met op de toren de drie Andreaskruisen die het wapen van Amsterdam vormen.
WVG-1017
Bomenlaan | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 20,5 x 32,5 cm
De tekening vertoont overeenkomsten met WVG-1019 (hieronder), WVG-1004 en WVG-0110 (Bomenlaan). Mogelijk is dezelfde weg afgebeeld als op WVG-1004, met links een tramspoor.
WVG-1018
Grote Markt, Arnhem | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | 24 x 35 cm
Op de achtergrond de Sint-Eusebiuskerk. De kiosk-achtige constructie die uittorent boven de marktkramen, lijkt niet historisch.
De tekening werd in 2023 aangeboden door galerie J-P Ritsch-Fisch.
Outsider Art Museum (Amsterdam), Woest, 3 oktober 2019. Links WVG-1017, midden boven WVG-1018, midden onder WVG-1019, rechts WVG-1020.
WVG-1019
Bomenlaan | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 23 x 34 cm
Opnieuw een tekening van een bomenlaan (cf. WVG-1017), met twee bussen of trams die elkaar passeren. Meer nog dan bij WVG-1017 heeft Van Genk voor de kruinen van de bomen voornamelijk waterverf gebruikt. Het liggende formaat van de tekening is bij dit onderwerp een uitzondering.
WVG-1020
Dorpsstraat, Harreveld | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 12 x 28 cm
Rechts de dorpskern van Harreveld, links het gebouw van het internaat waar Willem van Genk in 1939 enkele maanden verbleef. Het getekende deel van dit werk is uitgeknipt en op een ander stuk papier bevestigd, dat bewerkt is met blauw potlood.
Ans van Berkum mailde mij een foto van de tekening op 5 oktober 2018. De tekst op de achterkant: ‘Gemeente Lichtenvoorde; dorpstraat te Harreveld (Gld) | (Roomsche nederzetting) †’.
NOTEN
Zie voor meer details de pagina Autobussen Arnhem op de site van de Nederlandse Trolleybus Vereniging (geraadpleegd 15 november 2023). ↩︎
Dit is het dertiende deel van een aanzet tot een catalogue raisonné van het oeuvre van Willem van Genk.
Grolsch Pilsner (WVG-1007)
Om hoeveel tekeningen gaat het in de kwestie die ik hier en hier heb beschreven? Een precies aantal is niet te geven, omdat er tekeningen zijn die ik niet heb gezien en/of waar ik geen foto’s van heb. Een goed voorbeeld is de tekening van de toren van de Laurenskerk in Rotterdam: tot februari 2022 wist ik niet van het bestaan ervan. Ans van Berkum zei tegen journalist Arjen Ribbens van NRC dat ze de tekeningen en andere zaken ‘tot viermaal toe geëxposeerd’ had.1 Mij zijn drie tentoonstellingen bekend waar een deel van de tekeningen te zien was. Allereerst Willem van Genk bouwt zijn universum bij Casla in Almere, van 19 november 2010 tot 26 februari 2011. Vervolgens Essenties 1 bij museum Het Dolhuys in Haarlem, van 9 juni tot 13 september 2015. En ten slotte Woest bij Outsider Art Museum in Amsterdam, van 19 september 2019 tot 3 januari 2021.2
Bij de tentoonstellingen Essenties I en Woest heb ik foto’s gemaakt, die als basis dienen voor dit deel van de catalogue raisonné. Daarnaast is er een aantal tekeningen waarvan ik het bestaan op een andere manier ken; waar mogelijk vermeld ik steeds mijn bron. Ik heb gekozen voor een aparte reeks binnen mijn nummering, steeds beginnend met WVG-1, waarna een volgnummer van drie cijfers volgt. Voor de titels ben ik in principe afgegaan op de voorstelling, waarbij een locatie (indien herkenbaar) de voorkeur had. Meer informatie over die locatie is vaak op de achterkant van de tekeningen te vinden, maar die is maar zelden bekend.
Uiteraard is steeds de vraag: wat geldt als een tekening, naast bijvoorbeeld een geïllustreerde tekst, een plattegrond of een knipsel? Een antwoord is niet eenvoudig te geven, ik heb keuzes gemaakt die in een aantal gevallen ook anders hadden kunnen uitvallen. Zo is al bij enkele van de werken hieronder (WVG-1007 en WVG-1008) te beargumenteren dat het niet om tekeningen in strikte zin gaat. Desalniettemin heb ik ze toch in dit deel van het overzicht opgenomen – niet voor niets is dit een aanzet tot een catalogue raisonné, een opstapje naar een definitieve(re) versie.
WVG-1001
Stationsplein, Arnhem | ca. 1950 | inkt op papier | ca. 25 x 40 cm
Uit de naam HAARHUIS op het pand links is af te leiden dat het Stationsplein in Arnhem is afgebeeld: het hotel met die naam lag en ligt tegenover het station. Het gaat om een situatie vóór of tijdens de Tweede Wereldoorlog, wat onder meer te zien is aan de afgebeelde trams (met o.a. een reclame voor TURMAC). De kerk op de achtergrond is de Kleine Eusebiuskerk aan het Nieuwe Plein te zien, die in 1990 werd afgebroken.
De tekening was te zien tijdens Essenties I en Woest.
Museum Het Dolhuys (Haarlem), Essenties I , 3 juli 2015. Links WVG-1001, rechts WVG-1002
WVG-1002
Muntplein, Amsterdam | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 26,5 x 19,5 cm
Vanwege de donkere lucht lijkt het te gaan om een tafereel bij avond of nacht. De toren links is de Munttoren. De tekening bevat prominente reclames in geel en groen, onder andere voor CARL DENIG: een winkel voor kampeerbenodigdheden en buitensport aan de Weteringschans.
De tekening was te zien tijdens Essenties I.
WVG-1003
Antwerpen gebombardeerd | ca. 1945 | gemengde techniek op papier | ca. 26,5 x 39,5 cm
Blauwe pentekening met rode accenten. Dat het hier om Antwerpen gaat is onder andere te zien aan de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal in het midden en de Boerentoren rechtsonder. Het gebouw rechts daarnaast, met op het dak het woord Inovatione, is een weergave van het warenhuis Inno/A l’innnovation aan de Meir.
De tekening was te zien tijdens Essenties I.
Museum Het Dolhuys (Haarlem), Essenties I , 3 juli 2015. Links WVG-1003, rechts WVG-1004
WVG-1004
De Geldersche Achterhoek | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | ca. 28 x 21,5 cm
Met vooral waterverf ingekleurde pentekening, die overeenkomsten vertoont met WVG-0110 (Bomenlaan). Links op de weg een tramspoor, met in de verte een tram. Volgens een tekst op de achterkant van de tekening gaat het hier om een weg bij Zelhem in de Achterhoek.3 Linksboven is een stuk bruin verkleurd papier over de afbeelding geplakt met de tekst De Geldersche Achterhoek.
De tekening was te zien tijdens Essenties I. Ans van Berkum mailde mij een foto van de tekening op 2 oktober 2018.
WVG-1005
Keulen 1945 | ca. 1945 | gemengde techniek op papier | ca. 28 x 22,5 cm
De tekening was te zien tijdens Essenties I en Woest.
Museum Het Dolhuys (Haarlem), Essenties I , 3 juli 2015. Links WVG-1005, rechts WVG-1006
WVG-1006
Bruggen over de Koningshaven, Rotterdam | ca. 1950 | inkt op papier | 23,5 x 35 cm
Zwart-witte pentekening van de Rotterdamse Koningshaven, gezien vanaf de Prins Hendrikkade op het Noordereiland. De lage brug is de Koninginnebrug (voor wegverkeer), de hoge brug is ‘De Hef’, een sinds september 1993 buiten gebruik gestelde spoorweghefbrug.
De tekening was te zien tijdens Essenties I en Woest en werd in 2021 aangeboden (en verkocht) door galerie J-P Ritsch-Fisch.
WVG1007
Grolsch Pilsner | ca. 1945 | gemengde techniek op papier | ca. 24 x 32 cm
Het gaat hier om een gedetailleerde weergave van het openbaar vervoer-net van Gelderland, waaroverheen een langwerpig stuk wit papier is geplakt met de tekst “Heel Gelderland drinkt; Grolsch Pilsener”.
De tekening was te zien tijdens Essenties I en Woest. Ans van Berkum mailde mij een foto van de tekening op 2 oktober 2018.
Museum Het Dolhuys (Haarlem), Essenties I , 3 juli 2015. Links WVG-1007, rechts WVG-1008
WVG-1008
Tramplan Brugge | ca. 1945 | gemengde techniek op papier | ca. 25,5 x 23 cm
Linksboven een stempel W. VAN GENK, rechtsonder de letter B in een links onderbroken cirkel, over een afbeelding van een tram. Het werk vertoont overeenkomsten met een vergelijkbaar tramplan van Brussel, dat in bezit is van Museum Dr. Guislain en dat ook te zien was tijdens Woest.4
De tekening was te zien tijdens Essenties I.
WVG-1009
Keulen 1945 | ca. 1945 | gemengde techniek op papier | 28,5 x 22,5 cm
Museum Het Dolhuys (Haarlem), Essenties I , 3 juli 2015. Links WVG-1009, rechts WVG-1010
WVG-1010
Tramhalte, Amsterdam | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | 34,5 x 21 cm
Waarschijnlijk is een tramhalte afgebeeld in de buurt van het Amsterdamse Centraal Station. Vóór de rij personen bij de tram staat een zogeheten “glasbok” met het opschrift GLAS.
De tekening was te zien tijdens Essenties I.
NOTEN
Arjen Ribbens, “Stichting beticht museumdirecteur van frauduleuze verkoop”, in: NRC, 14 september 2023. ↩︎
Het zou kunnen dat Van Berkum met de vierde tentoonstelling Megalopolis bij de Collection de l’Art Brut in Lausanne op het oog heeft (van 5 maart tot 27 juni 2021), maar die ken ik niet uit eigen waarneming. ↩︎
‘Achterop staat “Zelhem gemeente Wisclo (smalspoor ,,GTW” X natuurreservaat, kasteek, uitspanning Prieserbeek’ (e-mail van Ans van Berkum aan Jack van der Weide, 24 augustus 2018). Onduidelijk is of de schrijffouten afkomstig zijn van Van Genk of Van Berkum. ↩︎
Een afbeelding is te zien in: Museum Dr. Guislain / Stichting Willem van Genk, Willem van Genk bouwt zijn universum, Tielt 2010, p. 9. Het bijschrift bij deze afbeelding en twee andere: ‘Knipsels uit de bibliotheek van Willem van Genk, Museum Dr. Guislain’. Op een inventarislijst van het museum komt de tekening voor onder de titel “Petit plan de Bruxelles” met in de beschrijving onder meer de vermelding dat op de achterkant een stempel W. VAN GENK staat. ↩︎
Dit is het tweede deel van een tekst over tekeningen van Willem van Genk die recentelijk te koop werden aangeboden. Het eerste deel is hier te vinden.
Pagina uit de catalogus Architectures (2023) van galerie J-P Ritsch-Fisch
Op zondag 12 maart 2023 zie ik op de website van Art Paris 2023 dat er tijdens die beurs wederom werken van Willem van Genk zullen worden aangeboden door Galerie J-P Ritsch-Fisch uit Straatsburg. Ik stuur een mailtje aan de galerie met de vraag of dit nieuwe werken zijn. Het antwoord, op maandag 13 maart: ‘I will indeed have new works by Willem Van Genk that should be presented at Art Paris.’ De mail is ondertekend met ‘Richard Solti, owner’ – naar ik later hoorde is deze Solti (een voormalig militair en maatschappelijk werker) sinds september 2022 de nieuwe eigenaar van de galerie. Ik antwoord hem dat ik helaas niet naar Art Paris kan komen, maar dat ik erg geïnteresseerd ben in de werken en daarom graag meer informatie ontvang. Er volgt geen reactie. Ik licht verzamelaar X in, die eveneens een mailtje stuurt om blijk te geven van zijn interesse maar evenmin een reactie ontvangt.
Op donderdag 30 maart bezoekt verzamelaar X de kunstbeurs in Parijs en stelt hij vast dat er zeven tekeningen van Willem van Genk worden aangeboden, voor een prijs van € 17.000 per stuk. Hij stuurt mij foto’s; vijf van de tekeningen ken ik. Solti geeft desgevraagd aan X aan dat het werk afkomstig is van familie van de kunstenaar. De tekeningen:
Parklandschap met brug | twee delen, ca. 23 x 35 cm en ca. 20 x 9 cm
Velperplein, Arnhem | 23 x 35 cm
Trompetsteeg, Arnhem | 33 x 20,5 cm
Hotel Oranje Nassau, Arnhem | 24 x 36 cm
Markt, Arnhem | 24 x 36 cm
Twee zijden | 23 x 35 cm
a. Willemsplein, Arnhem
b. Willemsplein, Arnhem
Twee zijden | ca. 23 x 35 cm
a. Doetinchemmer straatweg
b. Sint Walburgiskerk, Zutphen
Nummers 1, 2, 3, 5 en 6a waren eerder te zien tijdens de tentoonstelling Woest.
Art Paris 2023 (30 maart 2023), een van de tekeningen van Willem van Genk die worden verkocht door galerie J-P Ritsch-Fisch: nummer 1, Parklandschap met brug (twee delen). Links daarachter de voorkant van tekening nummer 7, Doetinchemmer straatweg
Op 6 april 2023 beantwoordt Solti alsnog mijn eerdere mail en laat hij weten geen werken van Van Genk meer te koop te hebben, daarmee suggererend dat hij alles heeft verkocht. Enkele weken later blijkt galerie J-P Ritsch-Fisch op haar website de pagina ‘Willem van Genk’ nieuw leven te hebben ingeblazen, met afbeeldingen van vijf van de tekeningen die te zien waren tijdens Art Paris 2023. Er staat ook een korte, deels foutieve biografische tekst op de pagina. Die tekst is overgenomen in (of uit) de catalogus bij een tentoonstelling Art Brut van Musée Würth – niet ver van Straatsburg – waar enkele werken van Willem van Genk te zien zijn, deels uit de collectie van Antoine de Galbert uit Parijs.
Musée Würth, Art Brüt (16 mei 2023). Van links naar rechts Panorama Moskou (WVG-0016), Arnhem (WVG-0019) en Collage 2000 Beljon Inc. (WVG-0076)
Ik vraag aan een vriend (CB) om bij Solti te informeren naar werk van Van Genk: Solti kent mijn naam en is mogelijk op zijn hoede als ik zelf iets vraag. Op 9 mei stuurt hij aan CB, die zich heeft voorgedaan als een verzamelaar van outsider art, een catalogus van een binnenkort te openen tentoonstelling in zijn galerie. De catalogus (Architectures, van 17 mei tot 24 juni 2023) bevat afbeeldingen van vijf van de zeven tekeningen die eerder tijdens Art Paris 2023 werden aangeboden (nummers 2 t/m 6). CB stuurt op mijn verzoek een mail aan Solti waarin hij naar de prijs van een van de tekeningen in de catalogus vraagt (nummer 6, Willemsplein, Arnhem).
Op 11 mei laat Solti hem het volgende weten: ‘The drawing you have selected is a double-sided work with collage and mixed technique, typical of the work of Willem Van genk. Its price is €17,000.’ De eerdere opmerking tegen mij dat hij geen werk van Van Genk meer te koop had, lijkt derhalve onjuist. Inmiddels is ook op de website van de galerie een aankondiging van de tentoonstelling Architectures verschenen, waarbij niet wordt verhuld dat daar ook werk van Willem van Genk te zien zal zijn. Korte tijd later post Solti op Facebook een filmpje over de tentoonstelling, waarbij ook de tekeningen van Van Genk in beeld komen.
Een van de vitrines tijdens de tentoonstelling Woest. De twee middelste tekeningen (Stadhuis, Rotterdam en Trompetsteeg, Arnhem) werden aangeboden door galerie J-P Ritsch-Fisch, in respectievelijk 2021 en 2023
CB stuurt Solti een mail, waarin hij informeert naar de herkomst van de tekening waarvoor hij belangstelling veinst te hebben. In het antwoord wordt enigszins om de hete brei heen gedraaid:
This work comes from an important private collection. I will of course provide a certificate to collectors who acquire a work by Van Genk. I would also like to point out that for all the works by Van Genk presented in the catalog, the owners will be invited to lend them for an exhibition and the publication of a catalog in which the drawings will be reproduced; this allows us to be reassured about the certainty of their provenance.
CB mailt terug dat hij toch echt een naam wil horen, vanwege slechte ervaringen in het verleden:
The fact that this work is from an important private collection does not convince me, I’m afraid. Nor does the publication you mentioned with reproductions of the drawings constitute a guarantee, as this is only an intention.
What remains is the certificate. By whom was this signed? That is, by whom was the work certified? I have no doubts about its authenticity, unfortunately I do have doubts about its provenance.
Pas na enig aandringen komt het hoge woord er op 17 juni uit:
I’ve just been in touch with the former owner of the drawing you want to buy, who has agreed to let me give you her name. It’s Mrs Ans Van Berkum, whom you undoubtedly know as the world’s leading Van Genk specialist and former director of the Zwolle museum.
She didn’t want to give her name because she doesn’t want to be contacted directly by people looking for works. I told her you were really interested, so she agreed.
I will therefore include the certificate that this is a work from the former Hans Van Berkum [sic; JvdW] collection.
CB laat in zijn antwoord weten dat hij in dat geval niet geïnteresseerd is in het werk, omdat hij Ans van Berkum niet vertrouwt en de tekeningen eigenlijk van de Stichting Willem van Genk zijn.
Galerie J-P Ritsch-Fisch, 17 mei 2023: vijf tekeningen van Willem van Genk
Inmiddels heeft Solti ook een ander, veel belangrijker werk van Willem van Genk in de verkoop gekregen, Collage 2000 Beljon Inc. (1971; WVG-0076), waarvoor hij € 350.000 denkt te kunnen krijgen en waarover hij zowel CB als mij aanschrijft.1 Mede daardoor verdwijnen de tekeningen van Ans van Berkum enigszins naar de achtergrond. Begin augustus plaatst Galerie J-P Ritsch Fisch op haar Facebook-pagina aparte berichten over enkele van de tekeningen. Op 11 augustus kondigt de galerie op diezelfde Facebook-pagina een Summer exhibition aan die is gewijd aan Willem van Genk. Verdere informatie (inclusief precieze data) ontbreekt, maar de illustratie bij de aankondiging is een van de tekeningen van Ans van Berkum.
Markt, Arnhem | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | 24 x 36 cm
Op donderdag 14 september 2023 publiceert dagblad NRC een uitgebreid artikel over de zaak rond de tekeningen: “Stichting beticht museumdirecteur van frauduleuze verkoop”.2 Journalist Arjen Ribbens heeft zich in de materie verdiept en heeft gesproken met aan aantal betrokkenen, onder wie Ans van Berkum, Nico van der Endt en Hans Looijen. Ook Richard Solti wordt om een reactie gevraagd, maar hij zegt tegen Ribbens ‘geen tijd te hebben voor vragen over de bijzondere herkomst van de door hem aangeboden Van Genk-kunstwerken. Hij doet de beschuldigingen aan het adres van Van Berkum in een e-mail af als “ego-gekibbel en jaloezie”‘.
Van Berkum zelf wil aanvankelijk evenmin iets zeggen, maar komt uiteindelijk toch met een reactie: ze heeft de tekeningen inderdaad in 1998 meegenomen uit het appartement van Van Genk, zij het ‘te goeder trouw’ omdat de werken in tijdschriften verborgen zaten. Pas jaren later zou ze het materiaal hebben ontdekt. ‘Ze is tekeningen gaan verkopen om (verloren) rechtszaken tegen Museum van de Geest te bekostigen en voor de kosten van haar dissertatie over de kunstenaar. Hoeveel tekeningen ze inmiddels heeft verkocht zegt ze niet te weten. Volgens een geraadpleegde jurist mocht ze de jaren later pas ontdekte werken als haar eigendom beschouwen. “Ik heb de jurist alleen niet gezegd dat ik die spullen als museumdirecteur meenam”, zegt Van Berkum. Het kan zijn, zegt ze, dat door haar conflict met het Museum van de Geest “haar beoordelingsvermogen niet zo heel zuiver meer was”.’
Ook andere media nemen het nieuws over, waarbij vrijwel steeds wordt gerefereerd aan een fraudeaffaire bij museum De Stadshof, die in 2000 had geleid tot het ontslag van Van Berkum als directeur: ‘Oud-directeur ‘spookbezoekmuseum’ Zwolle weer in opspraak’ (Algemeen Dagblad); ‘Oud-directeur Zwols museum beschuldigd van frauduleuze verkoop kunstwerken’ (RTV Oost); ‘Almeerse onder vuur over kostbare kunst’ (Omroep Almere).3 Op 3 november 2023 staat in de wekelijkse nieuwsbrief van het tijdschrift Raw Vision (‘the world’s only international journal of Outsider Art’) een uitgebreide tekst over de zaak.4 Daarin wordt nogmaals gezegd, zoals eerder al in het NRC-artikel, dat het om minstens zestig tekeningen gaat.
NOTEN
‘I have just acquired this exceptional work by Willem Van Genk, which I would like to bring to your attention’ (e-mail van Richard Solti aan Jack van der Weide, 14 juni 2023). Deze formulering ten spijt bleek nadien dat Solti het werk in cosignatie had en dat hij het niet zelf had aangekocht. ↩︎
Ook de podcast NRC Vandaag is op 14 september gewijd aan de zaak rond de tekeningen (hier; geraadpleegd 8 november 2023). ↩︎
Respectievelijk hier, hier en hier (geraadpleegd 8 november 2023). In het NRC-artikel: ‘Aan haar directoraat bij De Stadshof kwam in 2000 een abrupt einde. Onder haar leiding bleek vierenhalf jaar lang gefraudeerd te zijn met museumjaarkaarten. Door dagelijks blanco kaarten langs de scanners te halen had het museum naar schatting 34.000 ‘spookbezoekers’ geregistreerd en zo de Stichting Museumjaarkaart voor 100.000 gulden benadeeld. Van Berkum ontkende aanvankelijk op de hoogte te zijn geweest. Na justitieel onderzoek bleek dat ze wel had geweten van de frauduleuze registratie. Ze werd ontslagen en ontkwam door een schikking (een geldboete) aan strafvervolging.’ ↩︎
“WILLEM VAN GENK FOUNDATION: Foundation accuses former director of fraudulent sales”, in: Raw Vision Weely #345 (geraadpleegd 9 november 2023). ↩︎
Pagina uit de catalogus 25 ANS – 25 OEUVRES (2021) van galerie J-P Ritsch-Fisch
Dit verhaal begint in juli 1998, bij de ontruiming van het appartement van Willem van Genk aan de Harmelenstraat 28 in Den Haag. Aanwezig daarbij zijn Dick Walda en Jan Keja, die beelden van de ontruiming opnemen in de documentaire over Van Genk die ze aan het maken zijn. Ook aanwezig zijn, naast enkele familieleden van de kunstenaar, directeur Ans van Berkum van museum De Stadshof uit Zwolle, haar broer en haar collega Carolien Satink. Laatstgenoemde is gastconservator voor de grote overzichtstentoonstelling die de Stadshof later dat jaar aan Van Genk zal wijden. Voor het museum zijn met name de grotere werken van de kunstenaar van belang, maar Van Berkum neemt ook ‘met instemming van de familie Van Genk wat zakken met spullen mee die anders zouden zijn afgevoerd en vernietigd’.1
¶
Drieëntwintig jaar later. Op 28 juni 2021 zie ik op de website van de kunstbeurs Art Paris 2021 een tekening van Willem van Genk staan met als bijschrift ‘Sans titre, 1945’, afkomstig van een galerie uit Straatsburg. Ik ken het werk van de tentoonstelling Woest in het toenmalige Outsider Art Museum in 2019/2020, waar enkele vitrines hadden gestaan met tientallen knipsels en tekeningen. De voorstelling kan ik echter niet meteen thuisbrengen. Ik stuur een appje aan X, een verzamelaar die net als ik hevig geïnteresseerd is in elk detail over Willem van Genk. Hij reageert onmiddellijk: ‘stadhuis Rotterdam’, om vervolgens te vragen: ‘Hoe komt een galerie J-P Ritsch-Fisch uit Straatsburg aan een tekening van Willem?’
Dat wil ik zelf ook wel weten, reden om via het contactformulier van Art Paris 2021 een berichtje te sturen: ‘Dear Sir/Madam, the drawing by Willem van Genk on the Art Paris website depicts the city hall of Rotterdam. Also, the date 1945 seems to me to be incorrect. Could you tell me more about this drawing? (Size, provenance, price.) Many thanks in advance!’ Een half uur later krijg ik via e-mail antwoord van Jean-Pierre Ritsch-Fisch zelf, die me de catalogus stuurt waarin het werk staat afgebeeld, plus de mededeling ‘Provenance private collection pays bas’. Ritsch-Fisch ken ik enkel van naam, via Nico van der Endt.
De stand van galerie J-P Rrisch-Fisch tijdens Art Paris 2021. In het midden aan de muur drie tekeningen van Willem van Genk
In de catalogus worden vier werken van Willem van Genk aangeboden: een trolleybus uit de jaren tachtig (‘Autobus, carton et technique mixte, 84 x 32 x 20 cm’); de tekening van het Rotterdamse stadhuis (‘Sans titre, encre et peinture sur papier, circa 1945, 34 x 22,5 cm’); een tekening van enkele bruggen in Rotterdam (‘Rotterdam, bruggen over de Koningshaven, circa 1945, encre sur papier, 23,5 cm x 35 cm’); en een tekening met als onderwerp de mijnbouw in Zuid-Limburg (‘Amsterdam central station, circa 1945, encre et peinture, 24,4 x 18 cm’). Alle werken waren te zien tijdens Woest. Algemene tekst bij de werken: ‘Les dessins et l’autobus proposés par la galerie ont été achetés à deux importantes collections européennes’.
Aanvankelijk ben ik vooral geïnteresseerd in de trolleybus, omdat ik daar net een tekst over heb geschreven op mijn weblog (zie hier). Ik wijs Ritsch-Fisch op die tekst en zeg dat ik zijn collega Nico van der Endt ken. Hij geeft aan geen Nederlands te kunnen lezen en ik stuur hem een Engelse vertaling van de tekst over de trolleybus, die afkomstig is uit de collectie van Joop Groen uit Vlaardingen – of diens verzameling als een ‘importante collection européenne’ kan of kon (Groen is overleden) worden gekenschetst, is mij niet bekend. Ritsch-Fisch bedankt mij en geeft aan dat hij interesse heeft als ik nog werk van Van Genk in de verkoop heb, ‘even if you know Nico very well’.
Ik neem contact op over de kwestie met Nico van der Endt. Hij zet een vraag uit bij Museum van de Geest (de nieuwe naam van het Outsider Art Museum) naar de herkomst van de door Ritsch-Fisch aangeboden tekeningen, die immers ook te zien waren geweest tijdens de tentoonstelling Woest. Hij krijgt onmiddellijk antwoord van een medewerker van het museum: ‘Deze zijn van Ans van Berkum. Bijna 90% van de prenten en knipsels in die lange bakken kwamen van haar.’
Een van de vitrines tijdens de tentoonstelling Woest. De twee bovenste tekeningen werden aangeboden door galerie J-P Ritsch-Fisch
Begin juli stuur ik opnieuw een mail aan Ritsch-Fisch, met de vraag of de tekeningen te koop zijn omdat ik mogelijk geïnteresseerd ben. Een dag later stuurt hij mij de prijzen: € 6.500 voor de mijnbouw-tekening, € 12.000 voor de tekening met de bruggen, € 10.500 voor het Rotterdamse stadhuis. Ik geef de prijzen door aan verzamelaar X, die daadwerkelijk een of twee tekeningen wil kopen. Hij neemt contact op met Ritsch-Fisch en vraagt om nadere informatie. Die antwoordt dat hij bij de oprichting van zijn galerie diverse personen in de kring rond Willem van Genk had laten weten dat hij geïnteresseerd was in het aankopen van diens werk: ‘So Nico sold me a painting and Mrs Berkum gave me contact to net collectors. So after a long time someone decided to sell the drawings I have. […] To let you know the half of the works I present for Paris are already sold. So you decide or not when you want but I can’t assure they will be still available.’
Eind juli rijdt verzamelaar X naar Straatsburg, waar hij de tekening van het Rotterdamse stadhuis koopt voor een lagere prijs dan eerder gevraagd. Ter plekke blijkt er een vierde tekening te koop te zijn die eveneens te zien was geweest tijdens Woest. Vraagprijs: € 17.000. Deze vierde tekening beeldt de omgeving van het Weesperplein in Amsterdam af en is mij bekend: in augustus 2018 had Ans van Berkum mij foto’s van vijf tekeningen gestuurd, waaronder deze.2 Waar de tekeningen vandaan kwamen, liet ze in het midden (‘ik heb hier nog een paar tekeningen …’). Ik nam destijds aan dat ze van de Stichting Willem van Genk waren en hielp haar bij het determineren van de afbeeldingen.
Galerie J-P Ritsch-Fisch, 26 juli 2021: vier tekeningen van Willem van Genk
Drie maanden later stuurt verzamelaar X mij een appwisseling met Ritsch-Fisch door, waaruit blijkt dat deze tijdens Art Paris 2021 twee tekeningen van Van Genk heeft verkocht. Alleen de mijnbouw-tekening is nog over maar Ritsch-Fisch kan inmiddels een nieuw werk aanbieden, volgens hem een aquarel. Het blijkt te gaan om een tekening (geen aquarel, mogelijk is wel waterverf gebruikt bij de inkleuring) die ik herken: het is een van de werken waarvan Ans van Berkum mij in augustus 2018 een afbeelding had gestuurd. De tekening was bovendien te zien op de oude website van Stichting Willem van Genk.3 Afgebeeld is een straatscène in Groningen, met onder meer een trolleybus en met veel reclameteksten.
Een fantasie op de Groningsche Streekdag | ca. 1950 | gemengde techniek op papier | 27,5 x 21,1 cm
Bij de mail met foto’s die Ritsch-Fisch aan verzamelaar X stuurt, zit ook een tekst in het Nederlands over het werk. Het begin van die tekst: ‘Een fantasie op de Groningsche Streekdag, (waar ook wordt gezinspeeld op de nieuwe aanwinst der gemeentetransport n.l. de elektrische bus in het stadsnet Groningen.)’ Uit 2018 weet ik dat dit de tekst is die op de achterkant van de tekening staat. Wat volgt is met name een beeldbeschrijving, die van de hand van Ans van Berkum lijkt.4 Ritsch-Fisch stuurt verzamelaar X op verzoek de vraagprijzen: € 6.500 voor de mijnbouw-tekening, € 19.500 voor de tekening van Groningen, € 19.000 voor beide samen.5
¶
Een van de tekeningen die Ritsch-Fisch aanbood, Rotterdam, bruggen over de Koningshaven, kende ik niet alleen van Woest maar ook van een tentoonstelling die ik in 2015 in museum Het Dolhuys had bezocht, Essenties I. Tijdens die tentoonstelling (gecureerd door Ans van Berkum) waren tien vroege tekeningen van Van Genk te zien, waaronder twee met de Dom van Keulen. Een jaar later vroeg ik Ans van Berkum naar deze twee tekeningen, in verband met een tekst die ik aan het schrijven was over de tekening Keulen van Stichting Collectie De Stadshof:6 ‘In het Dolhuys waren vorig jaar twee vroege tekeningen van Keulen van WvG te zien. Kwamen die tekeningen uit de collectie van de Stichting Willem van Genk?’ Eerst kreeg ik een tegenvraag: ‘Hingen die tekeningen ingelijst aan het witte rek?’ En nadat ik bevestigend had geantwoord en haar een foto had gestuurd: ‘Ja die zijn van Stichting Willem van Genk Jack’.7
Museum Het Dolhuys (Haarlem), Essenties I , 3 juli 2015. Op de bovenste foto links een van de twee tekeningen van Keulen, rechts Rotterdam, bruggen over de Koningshaven, in 2021 aangeboden door galerie J-P Ritsch-Fisch
Stichting Willem van Genk werd in juli 2000 opgericht met als voorzitter Ans van Berkum. Doel was het beheren van het werk van Willem van Genk dat nog in bezit was van de kunstenaar, om het voor verspreiding te behoeden. De door Stichting Willem van Genk beheerde objecten werden in 2002 in bruikleen gegeven aan Museum Dr. Guislain in Gent. In 2017 trad Hans Looijen, directeur van museum Het Dolhuys, toe tot het bestuur van de stichting. Korte tijd later nam hij het voorzitterschap over, kwamen de meeste werken weer terug naar Nederland en verliet Ans van Berkum het bestuur.
¶
Begin februari 2022 ging verzamelaar X op bezoek bij Ans van Berkum. De twee kenden elkaar van de voorbereidingen van de tentoonstelling Woest en X had bij Van Berkum geïnformeerd naar een andere document dat hij daar had gezien: een geïllustreerde tekst met onder meer een afbeelding van de ruïne van de Rotterdame Laurenskerk. Van Berkum zei dat ze deze inderdaad had maar stuurde ook een foto mee van een tekening van de toren van de Laurenskerk, ongeveer van hetzelfde formaat als de tekening van het Rotterdamse stadhuis. Ze zei eerst bij Ritsch-Fisch te hebben geïnformeerd of ze de tekening buiten hem om van de hand mocht doen. X, terugblikkend op het bezoek: ‘Omdat we in de aanloop naar de tentoonstelling Woest met elkaar hadden samengewerkt wilde ze mij de toren cadeau doen. Nou ja, ze verlangde in ruil wel een donatie van 6.000 euro voor haar aanstaande dissertatie over Van Genk. […] Die donatie voelde als een koop.’8
Galerie Weisbard (Rotterdam), Willem van Genk was here, 14 oktober 2022. Tegen de achterwand de twee Rotterdam-tekeningen van verzamelaar X
(wordt vervolgd)
NOTEN
Arjen Ribbens, “Stichting beticht museumdirecteur van frauduleuze verkoop”, in: NRC, 14 september 2023. Een familielid van Van Genk gaf aan dat ‘met instemming van de familie’ zou moeten zijn ‘met instemming van de aanwezige familieleden’. ↩︎
E-mail van Ans van Berkum aan Jack van der Weide, 24 augustus 2018. ↩︎
De oude website van Stichting Willem van Genk, gehost door Nuoska (= ontwerper Michiel van Haren), was tot half november 2022 te benaderen. Daarna werd deze uit de lucht gehaald en definitief vervangen door de nieuwe versie, gehost door Museum van de Geest (hier; benaderd op 3 november 2023). ↩︎
Ik stel dit vast op grond van stilistische en inhoudelijke kenmerken die typisch zijn voor haar teksten. Een voorbeeld: ‘Zoals gebruikelijk bouwt Van Genk het beeld op in verschillende lagen. Net als op veel andere schilderingen is in de voorgrond een half afgesneden figuur geplaatst. Het is een meisje in een blauwe regenjas met capuchon. Een bekend verschijnsel bij Van Genk.’ ↩︎
Overgenomen uit de oorspronkelijke mail. Mogelijk betrof het hier een tikfout van Ritsch-Fisch. ↩︎
Een ingekorte en aangepaste versie van die tekst is hier (eerste deel) en hier (tweede deel) te lezen. ↩︎
E-mails tussen Ans van Berkum en Jack van der Weide, 3 maart 2016 ↩︎
Ribbens, “Stichting beticht museumdirecteur van frauduleuze verkoop”. ↩︎
Trolleybus, ca. 1980-1990 | Stichting Willem van Genk, Haarlem
Altijd maar weer die trolleybussen. Willem van Genk maakte er tientallen, maar hoeveel precies is onduidelijk.1 In mijn “Aanzet tot een catalogue raisonné” moest ik uitgaan van de assemblages die zich in publieke en particuliere collecties bevonden en/of die zichtbaar waren op foto’s. Recentelijk bracht ik een bezoek aan het depot van Museum van de Geest in Haarlem, waar ook de werken zijn opgeslagen die worden beheerd door Stichting Willem van Genk, en kon ik vaststellen dat er veel en veel meer bussen en trams zijn – in allerlei soorten en maten, en in allerlei stadia van bewerking.
Een aantal zaken viel mij op. Allereerst kende ik van de circa twintig bussen die ik kon bestuderen – slechts een deel van alles wat men had – er bijna geen een. Een enkele keer herkende ik een trolleybus die ik in 2006 bij Museum Dr. Guislain in Gent had gezien, waar toen veertien exemplaren los stonden opgesteld. Daarbij zullen er assemblages zijn geweest die op enig moment deel hadden uitgemaakt van de installatie Busstation Arnhem, maar zich in die context onttrokken aan een meer nauwkeurige beschouwing.
Vervolgens zag ik dat er naast trolleybussen ook opvallend veel trams bestonden, vrijwel steeds met een advertentie voor Turmac-sigaretten langs de dakranden. Tegelijkertijd leken de trams in de meeste gevallen niet helemaal uitgewerkt te zijn, alsof zij een (deel)project vormden dat Van Genk niet had afgemaakt. De verst uitgewerkte assemblages – binnen de deelverzameling die ik kon bekijken – waren uitsluitend trolleybussen. Onvermijdelijk moest ik denken aan de opmerking van Tiny van den Heuvel – Van Genk over haar overleden man Theo, die modeltrammetjes maakte: ‘Wim heeft die traditie voortgezet. Maar zijn voorliefde gaat meer uit naar trolleybussen.’2
En er waren dus bussen en trams in allerlei soorten en maten, en in allerlei stadia van bewerking. Die soorten en maten dienen letterlijk te worden genomen: te constateren was dat Van Genk als mogelijke basis voor zijn assemblages allerlei kartonnen modellen van bussen, trams, treinen en zelfs metrostellen had verzameld. Deze waren soms niet of nauwelijks, soms wat verder en soms ook vrij uitgebreid bewerkt, waarbij opviel dat hij vaak had geprobeerd om een kartonnen basis op verschillende manieren langer of breder te maken. Juist bij minder bewerkte exemplaren was dit goed te zien.
Trolleybus, ca. 1980-1990 | Stichting Willem van Genk, Haarlem
Tram, ca. 1980-1990 | Stichting Willem van Genk, Haarlem
Trolleybus, ca. 1980-1990 | Stichting Willem van Genk, Haarlem
Naast deze meer algemene observaties wilde ik drie specifieke casussen, telkens verbonden met één trolleybus, hier nader onder de loep nemen. Het betreft een Groningse trolleybus, een Russische trolleybus en een bus met een wel heel erg opvallende constructie.
Trolleybus, ca. 1980-1990 | Stichting Willem van Genk, Haarlem
Groningen was de eerste Nederlandse stad waar trolleybussen reden. In juni 1927 ging een proef in op een deel van de route van de kort daarvoor opgeheven tramlijn 2 tussen de Kraneweg en de Grote Markt. De proef slaagde en in oktober 1928 werd de voormalige tramlijn 4 op het traject Grote Markt – Meeuwerderweg eveneens als trolleylijn in gebruik genomen. Beide trajecten werden gecombineerd en reden onder lijnnummer 2. Vanaf januari 1950 vervingen op de resterende tramlijnen 1 en 3 nieuw aangeschafte trolleybussen de trams. Op 9 november 1965 kwam een einde aan deze vorm van vervoer in Groningen, toen een kraanwagen per abuis de bovenleiding naar beneden trok. De geplande plechtige afscheidsrit op 14 november kon daardoor niet plaatsvinden.
De trolleybussen en trams van Willem van Genk komen hoofdzakelijk uit Arnhem. Eerder wees ik al op het bestaan van een Russische trolleybus en een Zweedse trolleybus. In het depot van Museum van de Geest trof ik daarnaast een Groningse trolleybus aan, herkenbaar aan het traject Meeuwerderw[eg] Kraneweg op de voorkant. Naast het cijfer 4 komt ook 2 voor, een historisch min of meer correcte weergave van de betreffende lijn. Typisch voor Van Genk en zijn hang naar het verleden, naar het voorbije, is dat hij een vooroorlogse trolleybus reproduceerde. Overigens lag aan de assemblage, zoals vaker te zien was, een bouwplaat van het Gemeentevervoerbedrijf Amsterdam ten grondslag.
Trolleybus in Groningen, ca. 1935
De al genoemde Russische trolleybus bleek vervolgens niet de enige in zijn soort te zijn. In het depot in Haarlem trof ik een tweede exemplaar aan, minder ver uitgewerkt en zonder wielen maar onmiskenbaar een trolleybus uit Moskou. Ook de kleuren zijn dezelfde, wit met blauw, maar op de voorkant van de depot-bus ontbreekt de Sovjet-ster. Opvallend is dat beide bussen rechtsboven op de voorkant dezelfde tekst hebben, aangebracht in groene balpen: ВАНХ МОСКB – de eerste (Cyrillische) letters van de naam VAN GENK en de plaatsnaam MOSKOU in het Russisch. Niet ondenkbaar is dat Van Genk de tekst overnam van bijvoorbeeld een vliegticket, en op die manier een signatuur aanbracht.
Trolleybus (Moskou), ca. 1980-1990 | particuliere collectie
Trolleybus (Moskou), ca. 1980-1990 | Stichting Willem van Genk, Haarlem
Hoewel de Russische trolleybus uit het depot niet helemaal was uitgewerkt, had Van Genk al wel aandacht besteed aan het interieur. Eerder merkte ik op dat opengewerkte deuren hiervan vaak een indicatie zijn en dit bleek ook in dit geval te kloppen. In 2018 had Ans van Berkum mij verteld dat bij een bus in de verzameling van de Collection d’Art Brut in Lausanne (een uitgeknipte afbeelding van) Kapitein Iglo als chauffeur fungeerde. Dit kon ik bij twee bussen in het depot waarnemen, waaronder de Russische bus; de blauwe pet van de kapitein zal aan die rol hebben bijgedragen.
Kapitein Iglo als buschauffeur (details van twee trolleybussen uit het depot van Museum van de Geest)
De derde bus die ik hier wil uitlichten, is opnieuw een assemblage op basis van een bouwplaat van het Gemeentevervoerbedrijf Amsterdam – zij het in tweede instantie. De directe basis wordt gevormd door een trolleybus die in bezit is van Stichting Collectie De Stadshof, en die in mijn “Aanzet tot een catalogue raisonné” het nummer WVG-6003 kreeg. Van Genk lijkt afgedrukte foto’s van die trolleybus (in ieder geval van beide zijkanten, de voor- en achterkant en het dak) op een kartonnen ondergrond te hebben geplakt, om daarmee een nieuwe assemblage te maken. Er zijn enkele kleine “reclame-uitingen” toegevoegd, maar veel verder is hij met de bus niet gegaan. Op de beide zijkanten zijn de wielen afgeplakt met stukjes blauw karton, maar niet vervangen door andere exemplaren. Ook voor het dak bleef het bij een foto van de oorspronkelijke bus.
Trolleybus, ca. 1980-1990 | Stichting Willem van Genk, Haarlem
Trolleybus, ca. 1980-1990 | Stichting Collectie De Stadshof, Utrecht
Het procedé om foto’s of kopieën te gebruiken om die weer te kunnen bewerken, paste van Genk later met iets meer succes toe op zijn balpentekeningen. Dit resulteerde onder meer in vrijwel identieke versies van de tekening Gare de Bruxelles (WVG-0102), terwijl Zagreb(WVG-0103)juist ten grondslag lag aan de nieuwe werken Orkest van Coburg (WVG-0105) en Stationsplein Arnhem (WVG-0106). De depot-bus op basis van foto’s van een andere assemblage laat zien dat hij al eerder met het procedé experimenteerde. Terugredenerend zouden dan ook de collages op basis van oudere tekeningen, en misschien zelfs de mysterieuze wordingsgeschiedenis van Roma Termini (WVG-0040) met het procedé in verband kunnen worden gebracht.
NOTEN
Vaak wordt een getal van zeventig genoemd: ‘Willem van Genk heeft ongeveer […] 70 autobussen [gemaakt]’ (Nico van der Endt, Kroniek van een samenwerking, p. 25); ‘In huis bevinden zich ongeveer 70 modellen van trolleybussen’ (Walda, Koning der stations, p. 128); ‘Trolleybussen | ca 1980/1990 | mixed media (ca 70)’ (Van Berkum e.a., Een getekende wereld, p. 119). ↩︎
Walda, Koning der stations, p. 33. In een ander interview zegt Tiny: ‘Mijn man zijn hobby was die trammetjes, en dat vond Wim zo prachtig, en hij kon d’r wel eens woorden mee wisselen, over trammetjes hè? […] En Wim die gaat altijd naar Arnhem, voor z’n trolleybussen’ (interview met Tiny van den Heuvel – Van Genk door Ans van Berkum en Carolien Satink, 1998; opname in mijn bezit). ↩︎
Het wereldwijde web van Willem van Genk 